اشعه فرابنفش (UV) و تأثیرات مخرب آن روی پوست

اشعه فرابنفش (UV) باتوجه به خطرات بالقوه‌اش، برای مدت‌زمان طولانی موضوع نگرانی و کنجکاوی بوده است. از پرتوهای قدرتمند UV خورشید گرفته تا نورهای مصنوعی UVC، این تابش می‌تواند به پوست نفوذ کرده و به روش‌های مختلف بر سلامت تأثیر بگذارد. ما در این مقاله به بررسی پرتو فرابنفش، اثرات آن بر بدن انسان و نحوه محافظت از خود در برابر پیامدهای مضر آن خواهیم پرداخت.

اشعه فرابنفش (UV) چیست؟

انرژی نور خورشید به روش‌های مختلف به سطح زمین می‌رسد:

• نور مرئی که با چشم قابل رؤیت است،
• تابش مادون قرمز که به صورت گرما حس می‌شود.
• اشعه فرابنفش خورشید که نه می‌توان آن را دید و نه حس کرد.

خوشبختانه جو زمین از ما در برابر بیشتر پرتو فرابنفش محافظت می‌کند. در حالی که ما به مقادیری از تابش خورشید برای کمک به بدن برای ساخت ویتامین دی نیاز داریم، مقادیر بالای پرتو UV خطرناک است.

منابع اشعه UV

منبع طبیعی پرتو فرابنفش، نور خورشید است. برخی از منابع غیرطبیعی پرتو UV عبارتند از:

• دستگاه سولاریوم
• بعضی از انواع لیزر
• لامپ بخار جیوه (معمولاً در استادیوم‌ها و سالن ورزش مدارس یافت می‌شود.)
• بعضی از لامپ‌های فلورسنت، هالوژن و رشته‌ای

انواع اشعه فرابنفش

اشعه فرابنفش بر اساس طول موج آن به سه نوع اصلی دسته‌بندی می‌شود:

• UVA: اشعه فرابنفش A با طول موج 399-315 نانومتر
• UVB: اشعه فرابنفش B با طول موج 314-280 نانومتر
• UVC: اشعه فرابنفش C با طول موج 279-100 نانومتر

اشعه UVA

پرتو فرابنفش A انرژی کمتر و طول موج بلندتری نسبت به پرتو فرابنفش B و C دارد و 95% پرتو فرابنفشی را که به زمین می‌رسد، تشکیل می‌دهد. این پرتو به لایه میانی پوست (درم) نفوذ کرده و درنتیجه می‌تواند در ایجاد برخی از انواع سرطان پوست دخیل باشد.

اشعه UVB

میزان انرژی پرتو فرابنفش B اندکی بیشتر از پرتو فرابنفش A است. آن‌ها طول موج کوتاهی دارند و فقط می‌توانند به خارجی‌ترین لایه پوست (اپیدرم) نفوذ کنند. UVB با سوختگی پوست در ارتباط است و نقش مهمی در ایجاد سرطان‌های پوست به‌ویژه نوع خطرناک آن به نام ملانوم بدخیم دارد.

اشعه‌های فرابنفش A و B پوست را به روش‌های متفاوت تحت تأثیر قرار می‌دهند؛ اما هر دو می‌توانند آسیب‌های جدی ایجاد کنند. تابش فرابنفش به طور کلی می‌تواند به چشم‌ها آسیب بزند و سیستم ایمنی را ضعیف کند.

اشعه UVC

پرتو فرابنفش C بالاترین سطح انرژی را در طیف تابش پرتو UV دارد. به دلیل به دام افتادن UVC توسط لایه اوزون، این اشعه به سطح زمین نمی‌رسد. بنابراین منابع غیرطبیعی مانند لیزر تنها راهی است که انسان می‌تواند در معرض اشعه فرابنفش C قرار بگیرد.

مضرات اشعه فرابنفش

هر دو اشعه UVA و UVB می‌توانند به پوست آسیب برسانند. بعضی از عوارض پرتوهای UV در کوتاه‌مدت و برخی دیگر در بلندمدت نمایان می‌شوند.

حقایق و خطرات قرار گرفتن در معرض اشعه UVA

اشعه فرابنفش A باعث برنزه شدن و طول موج‌های کوتاه‌تر آن می‌توانند منجر به آفتاب سوختگی شوند. باید توجه کرد که هیچ‌چیز تحت عنوان برنزه کردن ایمن و سالم وجود ندارد و نقش پرتو فرابنفش A در ابتلا به سرطان پوست ثابت شده است.

کرم‌های ضد آفتاب در ابتدا تنها در برابر اشعه فرابنفش B از پوست محافظت می‌کردند. اما به مرور زمان و با شناخت اثرات مخرب پرتو فرابنفش A، ضد آفتاب‌هایی با طیف گسترده تولید شدند که از پوست در برابر هر دو اشعه A و B محافظت می‌کنند.

با وجود اینکه اشعه فرابنفش A اندکی از اشعه فرابنفش B ضعیف‌تر است، به لایه‌های عمیق‌تر پوست نفوذ می‌کند. قرار گرفتن در معرض UVA منجر به آسیب ژنتیکی به داخلی‌ترین سلول‌های سطحی‌ترین لایه پوست می‌شود (بیشتر سرطان‌های پوست در این لایه اتفاق می‌افتد.). پوست با تغییر رنگ از آسیب بیشتر به سلول‌ها جلوگیری کرده و به رنگ تیره‌تری درمی‌آید. علاوه بر این، پرتو فرابنفش A در طول زمان منجر به پیری زودرس و سرطان پوست می‌شود.

نکته: UVA می‌تواند از پنجره عبور کند.

حقایق و خطرات قرار گرفتن در معرض اشعه UVB

پرتو فرابنفش B به خارجی‌ترین لایه پوست نفوذ کرده و به آن آسیب می‌رساند. قرار گرفتن بیش از حد در معرض اشعه فرابنفش B باعث تغییر رنگ پوست، آفتاب سوختگی و در موارد شدیدتر، بروز تاول می‌شود.

UVB با فاکتور محافظت در برابر نور خورشید (SPF) ارتباط دارد. عدد SPF نمایانگر مدت‌زمانی است که طول می‌کشد تا تابش خورشید نسبت به زمانی که ضد آفتاب استفاده نکرده‌اید، باعث قرمزی پوست شود.

شدت تابش پرتو فرابنفش B نوسان دارد. در حالی که اشعه خورشید در اواسط صبح تا نیمه‌های بعدازظهر، در فاصله بهار تا پاییز قوی‌تر است و بیشترین خطر را ایجاد می‌کند، UVB می‌تواند به پوست شما در تمام طول سال آسیب برساند. احتمال آسیب به پوست در ارتفاعات یا در سطوحی که نور را منعکس می‌کنند مانند برف یا یخ بیشتر است.

نکته: بخش قابل توجهی از پرتو UVB نمی‌تواند از شیشه عبور کند و به این طریق فیلتر می‌شود.

چه عواملی بر شدت پرتو فرابنفش اثر می‌گذارند؟

شدت پرتو فرابنفشی که به سطح زمین می‌رسد به چندین عامل بستگی دارد:

• زمان: تابش اشعه UV بین ساعات 10 صبح تا 4 بعدازظهر در شدیدترین حالت است.
• فاصله از خط استوا (عرض جغرافیایی): شدت تابش پرتو UV با دور شدن از خط استوا کمتر می‌شود.
• ارتفاع از سطح زمین: در ارتفاعات بالاتر اشعه فرابنفش بیشتری به زمین می‌رسد.
• فصل: در فصول بهار و تابستان تابش اشعه فرابنفش نسبت به سایر فصل‌ها شدیدتر است.
• ابرها: تأثیر ابرها بر میزان اشعه فرابنفشی که به سطح زمین می‌رسد متفاوت است. اما حتی در روزهای ابری نیز پرتو UV به زمین می‌رسد.
• بازتاب از سطوح: پرتو فرابنفش از سطوحی مانند آب، شن، برف، موزائیک و حتی چمن بازتاب می‌شود و درنتیجه آن، میزان مواجهه با تابش پرتو UV افزایش می‌یابد.
• ترکیبات هوا: به عنوان مثال لایه اوزون در قسمت‌های فوقانی اتمسفر، مقداری از اشعه فرابنفش را فیلتر می‌کند.

میزان اشعه فرابنفشی که یک فرد دریافت می‌کند به قدرت اشعه، مدت‌زمانی که پوست در معرض تابش پرتو UV قرار می‌گیرد و اینکه آیا پوست با لباس یا کرم ضد آفتاب محافظت می‌شود، بستگی دارد.

آیا قرار گرفتن در معرض اشعه فرابنفش منجر به سرطان می‌شود؟

اغلب سرطان‌های پوست درنتیجه قرار گرفتن در معرض تابش پرتو فرابنفش نور خورشید ایجاد می‌‌شوند. وقوع شایع‌ترین انواع سرطان‌های پوست، سرطان‌ سلول پایه‌ای و سرطان سلول سنگفرشی، معمولاً با قسمت‌هایی از پوست که در طول زندگی در معرض تابش پرتو UV هستند، ارتباط دارد. علاوه بر این خطر وقوع ملانوما، نوع خطرناک‌تر و در عین حال کمتر شایع سرطان پوست، با مواجهه با نور خورشید مرتبط است. البته قرار گرفتن در معرض منابع غیرطبیعی اشعه فرابنفش نیز می‌تواند منجر به بروز سرطان پوست شود.

سایر مشکلات سلامتی که با اشعه فرابنفش مرتبط هستند

علاوه بر سرطان پوست، قرار گرفتن در معرض پرتو فرابنفش با مشکلات سلامتی دیگری همراه است. ازجمله:

• چه منبع طبیعی و چه منابع غیرطبیعی این پرتو می‌تواند باعث آفتاب سوختگی شود.
• این پرتو می‌تواند باعث بروز مشکلات چشمی ازجمله التهاب و سوزش قرنیه شود. علاوه بر این پیری زودرس پوست و علائم ناشی از آسیب نور خورشید مانند چین‌وچروک، پوست چرمی، لکه‌های کبدی، کراتوز اکتینیک و الاستوز خورشیدی می‌تواند از دیگر عوارض قرار گرفتن در معرض اشعه فرابنفش باشد. این پرتو همچنین می‌تواند منجر به بروز آب مروارید (کدر شدن عدسی چشم) و ناخنک (رشد بافت در سطح چشم) شود که هر دو می‌توانند بینایی را مختل کنند.
• سیستم ایمنی را تضعیف می‌کند؛ درنتیجه بدن قدرت کمتری برای مبارزه با عفونت‌ها دارد و همین امر منجر به فعال شدن مجدد ویروس هرپس می‌شود. از دیگر اثرات قرار گرفتن در معرض تابش پرتو فرابنفش، کاهش اثربخشی واکسن‌ها است.
• بعضی افراد نسبت به اثرات مخرب این پرتو حساسیت بیشتری دارند. علاوه بر این بعضی از داروها نیز منجر به حساسیت بیشتر بدن به پرتو UV شده و درنتیجه افزایش احتمال آفتاب سوختگی می‌شوند.

چگونه از پوست خود در برابر اشعه فرابنفش محافظت کنیم؟

اجتناب از نور خورشید به طور کامل امکان‌پذیر نیست اما روش‌هایی وجود دارند که به شما کمک می‌کنند تا کمتر در معرض اثرات مخرب نور خورشید قرار بگیرید.

از کرم ضد آفتاب استفاده کنید

• از ضد آفتابی استفاده کنید که حداقل 30 SPF داشته باشد، طیف پوشانندگی آن گسترده بوده (روی برچسب آن عبارت “طیف گسترده” قید شده باشد) و بتواند هر دو پرتو UVA و UVB را مسدود کند.
• 30 دقیقه پیش از خروج از منزل، ضد آفتاب را روی پوست خشک بمالید.
• هر دو تا چهار ساعت یک بار و بلافاصله پس از شنا یا تعریق بدن، ضد آفتاب را روی پوست‌تان تمدید کنید.

از بالم لب حاوی SPF استفاده کنید

بنیاد سرطان پوست توصیه کرده است که برای جلوگیری از مضرات اشعه UV و حفظ سلامت لب‌ها، از یک بالم لب حاوی SPF15 یا بالاتر استفاده کنید. افراد معمولاً از بالم لب به دلیل خاصیت مرطوب‌کنندگی آن استفاده می‌کنند. ولی باید توجه داشت که این محصول ضمن خاصیت مرطوب‌کنندگی، مانع نفوذ پرتوهای UV به پوست لب می‌شود.

عینک آفتابی را فراموش نکنید

بازتاب نور خورشید از سطح آب، شن، یا حتی برف خطر مواجهه با پرتو UV را افزایش داده و احتمال ابتلا به مشکلات چشمی را بیشتر می‌کند. با استفاده از عینک آفتابی می‌توانید از چشمان خود در برابر پرتوهای UV محافظت کنید.

از عینک آفتابی‌ای استفاده کنید که روی برچسب آن عبارت محافظت 100% در برابر نور خورشید درج شده است. این عینک‌ها بیش از 99% اشعه فرابنفش A و B را مسدود می‌کنند و محافظت حداکثری از چشم دارند.

تیرگی رنگ شیشه‌های عینک آفتابی به معنای محافظت آن‌ها از چشم‌های شما در برابر پرتو UV نیست. بسیاری از عینک‌های آفتابی با شیشه‌های رنگی مانند زرد یا سبز، نیز می‌توانند به اندازه عینک‌های تیره از چشمان شما محافظت کنند.

از کلاه لبه پهن استفاده کنید

استفاده از کلاه یک روش ساده و کارآمد برای پوشاندن سر و گردن است. کلاهی انتخاب کنید که لبه آن پهن باشد تا از چشم‌ها و همچنین گردن و سر شما محافظت کند. کلاه‌های بیسبال و کلاه‌های حصیری سوراخ‌دار در محافظت از شما در فضاهای باز چندان مؤثر نیستند.

سخن پایانی

اشعه فرابنفش انرژی‌ای است که نمی‌شود آن را دست‌کم گرفت. در حالی که این پرتو برای سنتز ویتامین دی ضروری است، قرار گرفتن بیش از حد در معرض آن منجر به پیامدهای ناخوشایندی مانند سرطان پوست می‌شود. شناخت خطرات اشعه فرابنفش و انجام اقدامات احتیاطی لازم می‌تواند به کاهش خطرات ناشی از آن کمک کند.

تجربه شما

نظر شما راجع به مضرات اشعه فرابنفش چیست؟ نظرات خود را با ما در میان بگذارید.

تیم نویسندگان

دکتر زهرا کلاهدوز

• پرایمر: انواع، مزایا و نحوه استفاده از آن
• کک و مک چیست؟ با علت بروز و روش‌های درمان آن آشنا شوید
• 14 خواص چای سبز برای سلامت پوست و مو
• فشار خون بالا: علل، علائم و راه‌های درمان