عوارض ویتامین دی : آیا مصرف بیش از حد ویتامین D به شما آسیب می رساند؟

تعداد کمی از غذاها، حاوی ویتامینD هستند؛ به همین دلیل، بسیاری از افراد از مکمل‌های آن استفاده می‌کنند. استفاده‌ی طولانی مدت از این مکمل‌ها، می‌تواند با عوارض جانبی مختلفی همراه باشد؛ هر چند این امر به ندرت اتفاق می‌افتد. برای پیشگیری از عوارض ویتامین دی بر اثر مصرف زیاد، لازم است نحوه‌ی صحیح مصرف این ویتامین را شناخته و با عوارض احتمالی مصرف بیش از حد آن آشنا شوید.

در این مطلب ابتدا نقش ویتامین D در بدن را بررسی می کنیم و سپس عوارض جانبی مصرف بیش از حد آن را باهم مرور خواهیم کرد. در ادامه با ما همراه باشید…

نقش ویتامین D در بدن

ویتامین D در حمایت و پشتیبانی از چند فرایند بدن، نقشی اساسی دارد. این فرایندها عبارتند از:

• جذب و تنظیم میزان کلسیم، منیزیم و فسفات
• مستحکم شدن، رشد و ترمیم استخوان‌ها
• رشد و بازسازی سلولی
• عملکرد سیستم ایمنی
• عملکرد عصب و عضله

در مورد این که چه میزان مصرف ویتامین D برای سلامتی بدن ضروری است، اتفاق نظری وجود ندارد. نیاز روزانه‌ی هر فرد به این ویتامین، به عوامل فردی از جمله سن، جنس و وضعیت سلامتی او بستگی دارد.

بسیاری از افراد با قرار گرفتن در معرض آفتاب، به میزان کافی ویتامین D دریافت می‌کنند. نور خورشید تنها منبع ویتامین D نیست و برخی غذاها و مکمل‌ها نیز میزان آن را در بدن افزایش می‌دهند.

عوارض جانبی مکمل‌های ویتامین D چیست؟

پزشکان معتقدند وجود حداقل 20 نانوگرم از این ویتامین در هر میلی لیتر خون، کافی است. اگر سطح آن از 50 نانوگرم در میلی لیتر بالاتر رود، ممکن است با عوارض جانبی همراه باشد.

با این حال، نتایج به دست آمده از بیش‌تر تحقیقات نشان می‌دهد که آستانه‌ی مسمومیت ویتامینD، نسبتاً بالا بوده و حدود 200 تا 240 نانوگرم در میلی لیتر است.

افرادی که سطح ویتامین D خون آن‌ها در این محدوده باشد، معمولاً در طول روز بین 10،000 تا 40،000 واحد بین المللی (IUs) از این ویتامین، مصرف می‌کنند.

در ادامه، برخی از جدی‌ترین عوارض جانبی مرتبط با مصرف بیش از حد ویتامین D را بیان می‌کنیم.

1) هایپرکلسمی (افزایش کلسیم خون)

بیش‌تر عوارض ویتامین دی به مقدار زیاد که باعث مسمومیت می‌شود، مربوط به هایپرکلسمی است. هایپرکلسمی، به معنی وجود کلسیم بیش از حد در خون است. این امر زمانی اتفاق می‌افتد که بیش از 10.400 نانوگرم کلسیم در هر میلی لیتر خون وجود داشته باشد. محققان اغلب این آستانه را به صورت 10.4 میلی گرم کلسیم در هر دسی لیتر خون یا 0.104 میلی گرم در هر میلی لیتر، بیان می‌کنند.

بین ویتامین D و کلسیم، رابطه‌ی تنگاتنگی وجود دارد. وجود مقادیر زیادی متابولیت‌های ویتامین D در خون، باعث افزایش میزان کلسیم جذب شده توسط روده می‌شود.
وجود مقادیر بالای متابولیت‌های ویتامین D، همچنین می‌تواند باعث افزایش آزاد شدن کلسیم از استخوان‌ها به جریان خون شود.

2) حالت تهوع، استفراغ و از دست دادن اشتها

بسیاری از عوارض جانبی مصرف بیش از حد ویتامین D، مربوط به وجود کلسیم بیش از حد در خون است. این موارد شامل تهوع، استفراغ و کاهش اشتها می‌شود. با این حال، ممکن است این علائم در همه‌ی افرادی که سطح کلسیم بالا داشته باشند، بروز نکند.

مطالعه‌ای روی 10 نفر که پس از مصرف ویتامین D با دوز بالا (برای جبران کمبود ویتامین D) سطح کلسیم خون‌شان بسیار بالا رفته بود، انجام شد. چهار نفر از این افراد، حالت تهوع و استفراغ را تجربه کرده و سه نفر نیز اشتهایشان را از دست داده بودند.

پاسخ‌های مشابه به دوزهای بسیار بالای ویتامین D در مطالعات دیگر نیز گزارش شده است. خانمی پس از مصرف نوعی مکمل (که مشخص شد ویتامین D آن، 78 برابر بیش‌تر از میزان ذکر شده روی برچسب بوده است) حالت تهوع و کاهش وزن را تجربه کرد.

3) معده درد، یبوست یا اسهال

درد معده، یبوست و اسهال، از مشکلات شایع گوارشی بوده که غالباً با عدم تحمل مواد غذایی یا سندرم روده‌ی تحریک پذیر مرتبط هستند. با این حال، این علائم می‌توانند نشانه‌ی بالا رفتن سطح کلسیم ناشی از مسمومیت با ویتامین D نیز باشند.

علائم ذکر شده ممکن است در افرادی که دوزهای بالای ویتامین D را برای جبران کمبود این ویتامین دریافت می‌کنند، ایجاد شود. به نظر می‌رسد که پاسخ بدن به این علائم (مانند سایر علائم) حتی هنگامی که سطح ویتامین D خون به میزان یکسان بالا رود، برای افراد مختلف، متفاوت باشد.

4) آسیب کلیه

یکی دیگر از عوارض ویتامین دی زیاد آسیب کلیه است. کلسیم بیش از حد در جریان خون، می‌تواند به فسفات متصل شده و رسوب‌هایی کریستالی را تشکیل دهد؛ این رسوبات در بافت‌های نرم بدن ذخیره می‌شوند. این کریستال‌ها با توجه به موقعیت، تعداد و اندازه، می‌توانند باعث آسیب بافتی و در نهایت آسیب‌ دیدگی اعضای بدن شوند.

کلیه، به دلیل داشتن نقش فیلتر و مجاری بسیار کوچک آن، در برابر رسوبات کلسیم بسیار آسیب پذیر است. هنگامی که رسوب کلسیم در بافت کلیه گیر می‌کند، ممکن است نفروکلسینوز رخ دهد. اگر این وضعیت شدید باشد، می‌تواند باعث آسیب دائمی کلیه و در نهایت نارسایی کلیوی شود.

5) ضربان قلب نامنظم و حمله‌ی قلبی

هایپرکلسمی شدید می‌تواند توانایی عملکرد سلول‌های قلب را کاهش یا تغییر دهد. در صورت ابتلا به هایپرکلسمی شدید، اغلب در ضربان قلب، بی نظمی رخ می‌دهد.
میزان کلسیم یا فسفات بسیار بالا در خون، ممکن است در عروق یا دریچه‌های قلب، رسوب کلسیم یا پلاک ایجاد کند.

در سال 2012، پزشکان گزارش کرده‌اند خانمی 70 ساله که تزریق کلسیم را به میزان 80،000 واحد در روز به مدت 30 روز انجام داده بود، هایپرکلسمی و بلوک کامل قلبی را تجربه کرده و به دستگاه ضربان ساز دائمی نیاز پیدا کرد.

6) کاهش تراکم استخوان

از آن جایی که ویتامین D نقش مهمی در جذب کلسیم و متابولیسم استخوان دارد، دریافت مقدار کافی از آن جهت حفظ استخوان‌های قوی، برای بدن بسیار مهم است. با این حال، ویتامین D بیش از حد نیز می‌تواند برای سلامتی استخوان‌ها مضر باشد و کاهش تراکم استخوان‌ یکی از عوارض ویتامین دی بیش از حد است.

اگرچه بسیاری از علائم ویتامین D بیش از حد، به سطح بالای کلسیم خون نسبت داده می‌شود، اما برخی از محققان معتقدند دوز بسیار بالای این ویتامین ممکن است منجر به کمبود ویتامین K2 در خون شود.

یکی از مهم‌ترین کارکردهای ویتامین K2، نگه داشتن کلسیم در استخوان‌ها و خارج کردن آن از خون است. اعتقاد بر این است که مقادیر بسیار زیاد ویتامین D ممکن است فعالیت ویتامین K2 را کاهش دهد.

برای محافظت بدن در برابر کاهش تراکم استخوان، از مصرف بیش از حد مکمل‌های ویتامین D خودداری کرده و از مکمل ویتامین K2 استفاده کنید. شما همچنین می‌توانید غذاهای سرشار از ویتامین K2 (مانند لبنیات و گوشت ارگانیک) را مصرف کنید.

7) کمبود آب بدن

یکی دیگر از عوارض ویتامین دی بیش از حد، کمبود آب بدن است. افزایش سطح ویتامین دی و به دنبال آن، افزایش سطح کلسیم در خون می‌تواند به توانایی کلیه‌ها در تغلیظ ادرار آسیب رساند. این امر می‌تواند به تولید و دفع مقدار زیادی ادرار به شکل غیرمعمول منجر شده که به آن پر ادراری گفته می‌شود.

محققان درباره‌ی علت این اتفاق، کاملاً مطمئن نیستند. یکی از نظریات موجود این است که مقادیر بالای کلسیم باعث کاهش اثرات هورمون‌های آنتی دیورتیک (ضد ادرار) می‌شود. این هورمون‌ها، باعث افزایش حفظ آب توسط کلیه‌ها شده و هورمون‌های کم‌تر ممکن است منجر به تولید مقادیر بیش‌تری از ادرار رقیق شوند.

هنگامی که بدن، مقدار زیادی ادرار رقیق را دفع کند، آب و الکترولیت فراوانی را از دست خواهد داد. به همین دلیل اگر فرد به مسمومیت ویتامین D مبتلا شود، ممکن است در معرض کم آبی بدن قرار گیرد.

8) پانکراتیت (التهاب لوزالمعده)

هایپرکلسمی می‌تواند باعث پانکراتیت حاد شده که به معنای التهاب لوزالمعده است.

در سال 2017، محققان گزارشی از ویژگی‌ها و درمان آسیب حاد کلیه ناشی از مسمومیت با ویتامین D منتشر کردند. آن‌ها تجربیات 19 نفر که دچار مسمومیت شده بودند را مطالعه کردند. هر کدام از این افراد به طور متوسط 6 میلیون واحد ویتامین را در مدت 1 تا 3 ماه مصرف کرده بودند. بررسی‌ها نشان داد که دو نفر از 19 نفر، پانکراتیت حاد را به عنوان عارضه، تجربه کرده‌اند.

9) آسیب ریه

یکی دیگر از عوارض ویتامین دی بیش از حد، آسیب ریه است. هنگامی که مقادیر زیاد کلسیم و فسفات موجود در خون برای تشکیل کریستال‌ها به هم متصل می‌شوند، در بافت‌های نرم رسوب می‌کنند. این کریستال‌ها به خصوص در اندام‌هایی با بافت نرم که به عنوان فیلتر عمل کرده (مانند ریه‌ها)، رسوب می‌کنند.

اگر میزان زیادی از رسوبات املاح کلسیم یا کلسیفیکاسیون نا به جا در ریه‌ها وجود داشته باشد، ممکن است عملکرد این اندام، مختل شود.

عوارض جانبی ویتامین D چقدر شایع است؟

ممکن است بسیاری از افراد، دوز بالای مکمل ویتامین D را مصرف کرده و میزان عوارض جانبی مضر آن نسبتاً کم باشد. اما، مصرف طولانی مدت یا بیش از حد ویتامین D از طریق مکمل‌ها یا مواد غذایی، می‌تواند با عوارض جانبی مضری همراه باشد. بدن، این ویتامین را در بافت‌های چربی ذخیره کرده و ممکن است هفته‌ها یا ماه‌ها طول بکشد تا اثرات مسمومیت با ویتامین D کاملاً از بین برود.

از سوی دیگر، برخی از فرمولاسیون‌های تجویزی، حاوی ترکیبی از ویتامین D و کلسیتریول هستند. اگر با مصرف این ترکیب به مسمومیت با ویتامین D مبتلا شوید، معمولاً طی چند روز بهبود می‌یابید؛ چرا که کلسیتریول به سرعت در بدن تجزیه می‌شود.

علائم مصرف بیش از حد ویتامین D

در صورت مصرف بیش از حد ویتامین D طی چند روز، حداقل دو مورد از این علائم را تجربه خواهید کرد:

• خستگی مفرط غیر قابل توضیح و بی دلیل
• کاهش اشتها و از دست دادن وزن
• یبوست
• خشکی دهان
• پوستی که پس از نیشگون گرفتن، آهسته به حالت عادی باز می‌گردد
• افزایش تشنگی و تکرر ادرار
• سردرد مداوم
• تهوع و استفراغ
• کاهش رفلکس‌ها
• سردرگمی و عدم تطابق زمان و مکان یا مشکل در تفکر
• ضربان قلب نامنظم
• ضعف عضلات و کاهش تونوس ماهیچه‌ها (انقباض خفیف و پیوسته عضلات اسکلتی که باعث حفظ شکل ظاهری بدن می‌شود)
• تغییر در راه رفتن

در صورت ابتلا به مسمومیت شدید یا مزمن ویتامین D ، ممکن است شاهد علائم تهدید کننده‌ی حیات باشید. این علائم عبارتند از:

• کم آبی شدید بدن
• فشار خون بالا
• رشد آهسته
• مشکل در تنفس
• از دست دادن موقتی هوشیاری
• نارسایی قلبی و حمله‌ی قلبی
• سنگ کلیه و نارسایی کلیوی
• از دست دادن شنوایی
• وزوز گوش (زنگ زدن گوش)
• پانکراتیت (التهاب لوزالمعده)
• زخم معده
• کما

نکات مهم

عوارض ویتامین دی بیش از حد و مسمومیت ویتامین D می‌تواند طیف گسترده‌ای از علائم را ایجاد کرده که بدن هر فرد ممکن است واکنش متفاوتی داشته باشد.

اگر به مدت طولانی یا در مقادیر بیش از حد، مکمل‌های ویتامین D مصرف کرده باشید، بیش‌تر در معرض خطر مسمومیت قرار دارید. این امر می‌تواند باعث افزایش سطح ویتامین D در خون شود.

خطر ابتلا به عوارض جانبی پس از جذب ویتامین D از رژیم غذایی یا قرار گرفتن در معرض آفتاب، بسیار اندک است.

تجربه شما

شما چقدر به مصرف ویتامین D در رژیم غذاییتان توجه دارید؟ آیا محصولات طبیعی حاوی این ویتامین را مصرف کرده یا از مکمل‌ها استفاده می‌کنید؟ تا به حال دچار عوارض ویتامین دی بیش از حد یا مسومیت ویتامین D شده‌اید؟ تجربیات‌تان را با ما و دیگران به اشتراک بگذارید.

منبع:

تیم نویسندگان

دکتر مهدیه بهشادفر

• کانسیلر چیست و چگونه باید از آن استفاده کرد؟
• پرایمر: انواع، مزایا و نحوه استفاده از آن
• انواع ویتامین‌های گروه ب و نقش آن‌ها در سلامت بدن
• کک و مک چیست؟ با علت بروز و روش‌های درمان آن آشنا شوید