آخرین مصاحبه مرحوم دنیا فنی زاده عروسک گردان کلاه قرمزی

گفتگو با دنیا فنی زاده

دنیا فنی زاده 28 سال در عرصه هنری به فعالیت عروسک گردانی پرداخته، کسی که به خاطر تفکر پدر سراغ بازیگری نرفت، گرچه با پیشنهادهای خوبی هم مواجه بود، اما پدرش بازیگری دوست نداشت پس او تمام طول مدت به عروسک هایی جان داد که یکی از محبوب ترینشان کلاه قرمزی است.

دنیا فنی زاده صبح چهارشنبه هشتم دی ماه پس از چند سال دست و پنجه نرم کردن با بیماری سرطان چشم از جهان فروبست. حال دیگر تنها با گفت وگوهای به جا مانده از او می توان صدایش را از دل جملات شنید.

عکس دنیا فنی زاده

فنی زاده عروسک گردان کلاه قرمزی آبان 95 با نشریه «چلچراغ» گفت وگو کرده بود که شاید آخرین گفت وگوی بلند او با یک نشریه باشد. او در گفت وگو با عسل آذرپور از پدرش و عروسک هایی که به آن ها جان داده سخن گفته بود:

چطور علاقه تان به کار عروسکی را کشف کردید؟
دبیرستان بودم، یکی از دوستان پدرم که از علاقه من به کار عروسکی خبر داشت، گفت قرار است کار عروسکی انجام دهد و من می توانم در بخشی از این کار باشم. اضطراب داشتم. می ترسیدم مرا آن طوری ببینند که پدرم را می دیدند. پدرم سال ها کار کرده بود و حالا یک کارنامه کاری داشت، ولی من نام فنی زاده را به دوش می کشیدم. خودم سعی کردم براساس قوانین زندگی ام، راهم را پله پله طی کنم و هیچ گاه از فرصت فنی زاده بودنم استفاده نکنم. اوایل همه به من احترام می گذاشتند. جالب بود، اما ازشان خواستم که مرا دنیا ببینند نه دختر آقای فنی زاده. عیب کارم را بگویند و بگویند باید چه کنم. حتی به خودم اجازه نمی دادم در کنار حرفه ای ها بنشینم یا با آن ها حرف بزنم، درحالی که جایش را داشتم. همیشه این فاصله را برای خودم نگه می داشتم. همان ابتدای کارم که دستیار بودم، سعی داشتم آداب معاشرت با اساتید و بزرگانی را که تا پیش از این دوست ما بودند و حالا همکار من هستند، یاد بگیرم. همین معاشرت و همکاری چیزهای زیادی به من آموخت، یاد گرفتم برای این کار صبور باشم. بارها به جشنواره فیلم کودک و نوجوان رفته ام. کنار بچه ها با فشار جمعیت وارد سالن شدیم، کنار هم نشستیم و فیلم تماشا کردیم. کسی مرا نمی شناخت، اما بازیگران شناخته شده به عنوان مهمان می آمدند و فیلم می دیدند. این نه تنها مشکل نیست که حتی ترجیح خودم هم این است، که با بچه هایی که در طول سال برایشان کار کردم، فیلم ببینم و این مزیتی بود که سایرین آن را نداشتند. 28 سال است در کنار بچه ها هستم.

کار عروسکی و عروسک گردانی چطور شد حرفه تان؟
این سال ها زیاد به این مسئله فکر کردم و آخر به این نتیجه رسیدم که شاید داستان زندگی من این طور نوشته شده بوده. همان زمان که تمام کارهای کودک اساتید را در کانون پرورش یا آمفی تئاتر ارسباران می دیدم. این شور و نشاط از ابتدا با من بود. آن وقت ها کار عروسکی تلویزیونی و سینمایی کم بود، تا این که «مدرسه موش ها» آمد. برای همین ها هیجان زده می شدم. بعدها عشق درونی ام را کشف کردم. تا این که برنامه «شهر موش ها» ساخته شد. یکی از دوستان پدرم مرا پشت صحنه برد. فضای غم انگیزی داشت. دکور در حال جمع شدن بود و عروسک ها بدون عروسک گردان و گوینده گوشه ای مانده بودند. کپل و دم باریک دوست داشتنی ترین عروسک های من روی شانه های آقای طهماسب بودند؛ و من به موجود پرشوری نگاه می کردم که حالا آرام گرفته بود.

شما در کنار پدری بزرگ شدید که شاید هرکس توقع داشت یا بازیگر شوید یا کارگردان، چرا سراغ این ها نرفتید؟
پیشنهاد بازی داشته ام. دوست پدرم، کارگردان خوب سینما، بهرام بیضایی، به من گفت بازی کنم. قبول این پیشنهاد برایم خیلی سخت بود. آن هم به خاطر بحث کوچکی که بین من و پدرم برای همیشه نصفه ماند. او دوست نداشت من بازیگر شوم و ما هیچ وقت فرصت نکردیم در این مورد با هم صحبت کنیم. شاید اگر الان بودند، با هم صحبت می کردیم. شاید دلیل قانع کننده ای برایم داشتند. اما نمی دانم آن زمان در چه شرایطی بودند که دوست نداشتند من، دخترش، بازیگر شوم. و چون هنوز آن دلیل را پیدا نکردم، به احترام حرف پدرم این کار را انجام ندادم، و تمام نیرویم را برای کار عروسکی و کودک گذاشتم.

دنیا فنی زاده و کلاه قرمزی

با این کودک درون و منشأ علاقه به کارتان چطور کنار می آیید؟
کودک درون من فانتزی است. همه چیز را در واقعیت فانتزی می بینم و برای رد کردن مشکلات از آن استفاده می کنم. همین می شود که با مشکلاتم راحت تر کنار می آیم و حتی اطرافیانم هم مرا این طور می بینند.

چقدر شخصیت کلاه قرمزی شبیه شماست؟
بی‎تاب بودنش مثل خود من است. سعی می کنم مثل کلاه قرمزی صادق، من هم راست گو باشم. او منطق ندارد و هر چیزی را که دوست دارد، می گوید. ای کاش من این طور نبودم.

کلاه قرمزی چطور خلق شد؟
این برنامه غیرقابل پیش بینی بود و با عروسک های دیگری آغاز به کار کرده بود. عروسک هایی مثل «گلابی»، «ژولی و پولی»، دو عروسک «جغجغه و فرفره» که در محله ای بودند که صندوق پستی داشتند و قرار بود خانواده ها برای آقای مجری نامه بفرستند. نامه هایی که آقای مجری خودش می نوشت تا به واسطه آن پیام ها را به کودکان برساند. گاهی به لزوم موضوعات که قرار بود مطرح شود، نیاز داشتیم عروسک هایی وارد بازی شوند. من جغجغه یا فرفره را بازی می دادم. تا این که کلاه قرمزی از آرشیو انتخاب شد تا به برنامه بیاید، و از همان جا با هم شروع کردیم.

کلاه قرمزی متعلق به چه برنامه ای بود که در آرشیو وجود داشت؟
اولین کار تلویزیونی من «چتر» نام داشت، کلاه قرمزی هم آن جا به عنوان یک مورچه حضور داشت؛ عروسک گردانش نبودم، اما از برنامه آقای مجری تا امروز کنار همیم. نکته جالب این است که هرسال کسانی می گویند کلاه قرمزی مال ماست، خالقش ما بودیم و… این درحالی است که کلاه قرمزی مال هیچ کسی نیست، این یک کار گروهی بوده که زمانی عده ای در آن حضور داشتند و حالا دیگر نیستند؛ و اگر این کاراکتر ماندگار شده، به این خاطر است که یک گروه ماه ها تمرین می کنند و دغدغه اصلی شان این کار می شود. درحالی که خیلی از دوستان ما عروسک گردانی برایشان در کنار کارهایشان اتفاق می افتد.

اولین بار که کلاه قرمزی را دیدید، خودش را چطور معرفی کرد؟
«خودش می دانست.» تا دیدمش، گفت:«خودم می دونم.» اصلا فرصت حرف زدن به کسی نمی داد، همان طور که هنوز هم نمی دهد. همه چیز اتفاقی بود. آن روز کلاه قرمزی قرار بود فقط برای یک بار به برنامه بیاید و کفش های مجری را واکس بزند و برود، حتی شاید کار مهم تری جز این داشت. اما وقتی وارد صحنه شد، نوع حرکاتش، مدل حرف زدنش که جلوی صورت آقای مجری می رفت، همه این کارها متعلق به خودش بود و حتی ما را خنداند و ماندگار شد.

دنیا فنی زاده عروسک گردان کلاه قرمزی

حسی که به کلاه قرمزی دارید و لذتی که از کار با او می برید، قابل درک و فوق العاده است، ممکن است روزی عروسک دیگری جز او را هم بازی دهید؟
بله. همان طور که قبلا هم به جز کلاه قرمزی عروسک های دیگری را گرداندم و خیلی هم دوستشان داشتم، مثل «خاله قورباغه»، «موش نمکی»، «مائده جورجمالی»،. نمی دانم چرا همیشه عروسک های قدبلند را دوست داشتم! مسئله این است که چون آن ها تداوم نداشتند، من نتوانستم با آن ها زندگی کنم. این باعث می شد که عشق من به آن ها مدام قطع شود و چیزی شبیه عشق به کلاه قرمزی شکل نگیرد. درحالی که من برای همه شان به یک میزان انرژی و نیرو گذاشتم و به لحاظ کاری، نگاه برابری بهشان داشتم.

شما به عروسک ها جان می دهید یا آن ها جان دارند و با شما همراه می شوند؟
نمی توان گفت عروسک ها جان دارند، ما عروسک گردان ها آن ها را جان دار می کنیم. اما بخشی از این مسئله بازمی گردد به سایر افراد گروه که در کنار ما هستند. وقتی عروسکی ساخته می شود و می آید، آرزویم این است که زودتر پارچه را از روی سرش بردارند تا ببینم این چند وقت چه کار کرده اند و این کیست که وارد کار ما می شود. عروسک ها با قیافه شان به ما شخصیتشان را نشان می دهند. این که آدم دروغ گو یا راست گویی هستند، می خواهند ما را بخنداند یا عذابمان دهند، همه چیز را خودشان در همان لحظه اول می گویند. در گام بعدی گوینده کمکمان می کند. باوری که آقای طهماسب دارد، برخوردی که در مقابل عروسک دارد، از او می ترسد، با او حرف می زند. این طور می شود که عروسک دیگر جان پیدا کرده و حالا اوست که به ما می گوید چطور رفتار کنیم. جان پیدا کردن عروسک ها از این بده بستان ها شکل می گیرد. اتفاقی که در کارهای عروسکی این روزها بسیار کم شده است. پخش زنده که گوینده سر جای خود نشسته، عروسک طرف دیگر صحنه مانده و هر کس کار خودش را می کند. همین عدم هماهنگی و باور متقابل باعث می شود که مخاطب کودک ما هم چنین کارهایی را باور نکند.

شکلی که عروسک ساز طراحی می کند، صدای گوینده عروسک، عروسک گردان و حتی شخصیت حقیقی آقای مجری که او را باور می کند، کدام یک در مرحله اول باعث این جان گرفتن و درنهایت باورپذیری می شود؟
همه ما با هم در این مسئله مشترکیم. خیلی اوقات، حرکات عروسک مختص خودش است و گوینده براساس آن حرکت است که صدا رویش می گذارد. کلاه قرمزی از همان روز اول این طور به صحنه وارد شد، دست هایی که در هوا تاپ می داد. آقای جبلی براساس حرکت عروسک صدایی برایش گذاشت. این تبادل بین همه افراد وقتی اتفاق بیفتد، کاراکتر عروسک شکل می گیرد. درواقع شور و حال وهوایی که عروسک دارد، عروسک گردان به او می دهد و حتی برعکس. یعنی برای ساختن شرایطی همچون یک بازیگر در عروسک، عروسک گردان باید در شرایط غیرعادی قرار بگیرد. در این حالت باید بازیگر یا عروسک گردان های کناری خود را ببیند و موقعیتشان را بداند، مانیتور را ببیند، صدای گوینده عروسک را بشنود، صدای بدن خودش را بشنود. با این همه یک عروسک گردان اجازه ندارد عروسکش در صحنه درست قرار نگیرد. من این شانس را داشته ام که همه عروسک سازهایم خیلی خوب بودند و دیگر این مشکلات با فشار یک عروسک بد برایم اضافه نشد.

پس این طور که می گویید، در صحنه ای که ما نمی بینیم، قواعد سختی حکم فرماست که اگر رعایت نشود، تماشاچی کار خوبی نخواهد دید؟
معتقدم برای داشتن یک کار خوب تمام گروه باید دست به دست هم بدهند تا با آرامش، تصویری را که قرار است مخاطب ببیند، کنار هم بچینند. خاطرم هست با یکی از دوستان عروسک گردان کار مشترکی را انجام می دادیم، مشکلی بینمان پیش آمد، تا چند روز هرکاری می کردم که عروسکم را به سمت عروسک او بگردانم، نمی توانستم. ناخودآگاه مغزم قدرت فرمان به دستم را از دست داده بود. اما وقتی پارتنر کناری ام را دوست دارم و حس می کنم که همه آمدیم تا با هم کار کنیم، همه چیز آن بالا انجام می شود، بدون این که متوجه گوینده ام، پارتنر کناری، آقای مجری یا چیز دیگری باشم. همه چیز مشخص و خودبه خود اتفاق می افتد.

اگر انتخاب شخصیت های یک صحنه با شما باشد، ترجیح می دهید تنها عروسک حضور داشته باشد، یا عروسک و شخصیت حقیقی در کنار هم باشند؟
من صحنه با حضور هر دو را دوست دارم. این تخیل آدم را به کار می اندازد که یک انسان با عروسک حرف می زند، عروسک در مورد او نظر می دهد. در دنیای بیرونی ما، آدم ها همیشه کنار هم و در ارتباط با هم هستند، پس همه چیز برایمان عادی شده. اما این تغییر فضا باعث جذابیت می شود. نه این که عروسک ها در کنار هم جذابیت نداشته باشند، به هرحال آن ها خانواده هم هستند.

این صحنه از حضور عروسک ها به تنهایی دشوارتر است؟
زمانی که بازیگر هم کنار من قرار می گیرد، با پارتنر عروسک کناری رابطه مشابهی برایم به وجود می آورد. یک حس و توجه که به شکل بده بستان انجام می شود. اگر بازیگر مرا باور نکند، یا فکر کند من تنها مقداری پارچه و اسفنجم، نه تنها نمی توانم با او ارتباط برقرار کنم که حتی کسی هم از برنامه لذت نخواهد برد.

دنیا فنی زاده درگذشت

کار عروسکی توام با تواضع است، هنرپیشه ها دیده می شوند، اما عروسک گردان ها همیشه ندیده و ناشناخته باقی می مانند. دلتان می خواست در صحنه هم حضور داشتید؟
گاهی دوست داشتم، اما الان کمتر به آن فکر می کنم. هنوز همین کار عروسکی را دوست دارم و گاهی هم به کارگردانی فکر می کنم، اما چون کار سختی است هنوز سراغش نرفتم. سخت است، چون نمی توان بچه ها را گول زد، باید با آن ها صادق بود. علاوه بر این که آن قدر کارم سرشار از شور و هیجان است که تابه حال به این فکر نکردم شاید روزی خودم خالق یک کار شوم. حتی به این فکر می کنم اگر کسی سراغ عروسکم برود و بخواهد آن را بازی دهد، من هم دلم می خواهد فقط این کار را انجام دهم.

اگر کلاه قرمزی باشد و شما نباشید.
دو جور نبودن هست. این که من کلا نباشم که این را فقط خدا می داند، یا این که من دیگر عروسک گردانش نباشم. غم انگیز است. نه این که تازه با این مسئله روبه رو شده باشم. قبلا هم به آن فکر کرده ام. اگر روزی گروهم که با آن ها کار می کنم صلاح بدانند که کنار کلاه قرمزی نباشم، قبول می کنم. فقط یک خواهش از آن ها دارم؛ این که اجازه دهند در کار باقی بمانم، حتی اگر قرار نباشد عروسک گردانی کنم.

سال ها کار برای کودکان باعث شده دنیای کودکان را خوب بشناسید، با شناختی که پیدا کردید، به نظرتان چه کاری به عنوان یک فیلم خوب می تواند در سینمای کودک ساخته شود تا مخاطبان اصلی اش با آن ارتباط برقرار کنند؟
مهم ترین مسئله صادق بودن با بچه هاست. لازم نیست با صحنه یا حرف های عجیب و غریب سراغ قصه هایشان بروید، پرداختن به همان مشکلات معمولی زندگی شان کافی است. برای رسیدن به این دنیا باید با آن ها زندگی کرد تا دغدغه ها و زبانشان را درک کرد. آن موقع از همین دغدغه ها گفت که عجیب نباشد، به زبان او باشد تا خودش بفهمد. مثل فیلم «بادکنک سفید»، دغدغه کودک فیلم ماهی قرمزش بود، «بچه های آسمان» و نگرانی نداشتن کفش.

همین صداقت بود که کلاه قرمزی را برای چند نسل ماندگار کرد؛ نسل هایی که بسیار با هم متفاوت بودند؟
فکر می کنم همین صداقت موجب شد. این ذات زمانه است که تغییر می کند و آدم هایش را تغییر می دهد، اما یک سری مفاهیم همیشه هستند و همیشه هم توسط همه آدم ها پذیرفته می شوند. صداقت هم یکی از این مفاهیم است.

کارهای سینمایی و تلویزیونی زیادی انجام دادید؟
تقریبا از سال 64 سعی کردم هرکاری انجام شده، در بخشی از آن همکاری داشته باشم. یا در دهه فجر برای برنامه هایی چون «عطر گلاب» بودم. اما سینمایی سه کار بود، «گربه آوازه خوان»، «نخودی» و سه کار «کلاه قرمزی» و تلویزیونی ها هم مثل «بز زنگوله پا»، «هادی و هدی»، «خاله عنکبوت»، «موش نمکی» و «جقجقه و فرفره»، «جینگیل و فینگیل» و…

در مجموعه «خونه مادربزرگه» هم حضور داشتید؟
در این کار زمان کوتاهی حضور داشتم. هم زمان با این کار من مشغول «قصه های خاله عنکبوت» بودم و نتوانستم در گروه باشم. گاهی کنارشان بودم تا به عنوان عروسک گردان کمکی به دوستان یاری دهم.

گفتید سراغ بازیگری نمی روید. از طرفی معتقدید که هیچ گاه نایستادید، گام بعدی تان چیست؟ جز کار عروسک گردانی سراغ تجربه دیگری می روید؟
ترجیح می دهم کار کودک بسازم. البته در حال حاضر با بچه های مدرسه تئاتر خلاق کار می کنیم. درواقع سعی می کنم هر کاری که انجام می دهم، از بچه ها فاصله نگیرم. اگر روزی متن خوبی داشته باشم، از دوستانم کمک می گیرم و فیلم می سازم.

اگر روزی فیلم بسازید، آن را مطابق واقعیت می سازید، یا از فضای فانتزی استفاده می کنید؟
دنیای واقعی خالی از رویاهای کودکانه نیست. تنها یک عروسک باشد، می توان این رویا را نشان داد. با عروسک صحبت کنم، با خودم همراهش کنم، جایی از دید دیگران مخفی اش کنم. این تصور من در زندگی معمولی ام هم هست. وقتی از اتاق بیرون می روم، حس می کنم عروسک ها، وسایل، همه جان پیدا می کنند و با هم صحبت می کنند.

دنیا فنی زاده عروسک گردان کلاه قرمزی

عروسکی را از دوران کودکی نگه داشته اید که با آن بازی کرده باشید و چنین واقعی ببینیدش؟
پنج سالم بود، مدرسه مرا به خاطر این که دختر خوبی بودم، با یک عروسک عروس تشویق کرد. هنوز هم آن را دارم. اما هیچ گاه این طور با او بازی نکردم. او خانم است، عروس شده، لباسش خراب می شود، حتی ناراحت می شود که کارهای مرا ببیند.

بچه هایتان می دانستند مادرشان عروسک گردان چه کاراکترهایی است؟
اجازه ندادم تا هفت سالگی بفهمند من کلاه قرمزی را می گردانم. حتی وقتی دو سال و نیمه بودند و سر صحنه آمدند، من کلاه قرمزی را دست دوستان دادم و گفتم که این عروسکش است و خودش در اتاق در حال آماده شدن است. باقی را دیده بودند، اما نمی خواستم رویایشان در مورد کلاه قرمزی از بین برود. روزی هم که فهمیدند، بسیار خوشحال شدند. هنوز هم نسبت به کلاه قرمزی حس برادرانه دارند، سراغش را می گیرند، دل تنگی ام برای او را می فهمند، منتظر لحظه ای می شوند تا کلاه قرمزی بیاید و من ببینمش، ببوسمش. برای ما کلاه قرمزی عروسک نیست، شخصیت واقعی است که حالا بخشی از زندگی من و به طبع فرزندانم شده. بچه ها می دانند که کارم را خیلی دوست دارم. بچه تر که بودند، ساعت ها در اتاق با هم عروسک می ساختیم. «خانوم حنا» و «گربه های هاجر»، هر کاری را که من انجام می دادم، باید شب با پسرهایم عروسکش را همان طور که خاله مرضیه ساخته بود، می ساختیم و ساعت ها با هم عروسک گردانی می کردیم. هنوز هم که دبیرستانی شده اند، صبح ها با قصه بیدارشان می کنم. دیگر خجالت می کشند. پیش ترها برایشان با هر چیزی عروسک درست می کردم. خاطرم هست کلاس اول که بودند، یکی از پسرهایم برای اولین اردوی مدرسه اش کمی دلهره تنها بودن داشت. برایش با پنبه و نخ، موش درست کردم که با پسرم برود و او را از تنهایی دربیاورد. در تمام طول این اردو که من هم کنارش بودم، این عروسک در دستش بود.

این تخیل و فانتزی که از شما گرفتند در زندگی برا یشان مشکل ساز نشد؟
ما سعی می کردیم حد خودمان را نگه داریم. حالا بازی می کنیم و حالا زمان مشق نوشتن است. شاید زمان مشق عروسک می آمد از خطشان ایراد می گرفت یا می گفت که فردا بعد از مدرسه دنبالشان خواهد رفت. حتی امسال که دبیرستانی شدند، گفتم روز اول مدرسه می خواهم با عروسک ها بیایم و منتظرتان باشم. معترض بودند که دیگر مرد شده اند. گفتم مشکلی نیست کسی ببیند. می گوییم ما مامان اوناییم، اومدیم دنبالشون. تخیل خوبی است که به بچه ها یاد می دهد از هرچیزی لذت ببرند.

پسرهایتان می خواهند راه مادر را بروند؟
وقت هایی که سر صحنه می آیند و آن همه شور و انرژی را پشت صحنه می بینند، دلشان می خواهد عروسک گردان شوند. اما وقتی فاصله می گیرند، به کارهای دیگری فکر می کنند، چون می بینند بی کار می شوم، دل تنگ و خسته می شوم، نیاز به کار و دوستانم دارم. به همین خاطر با منطقشان تصمیم می گیرند سراغ این کار نیایند.