زندگینامه و آثار خواجه نصیرالدین طوسی ؛ اعجوبه ی نجوم و ریاضیات
خواجه نصیرالدین طوسی، فیلسوف، متکلّم، و ریاضیدان بزرگ ایرانی در قرن هفتم هجری است که کتب و رساله های علمی متعددی در موضوعات گوناگون به رشته تحریر درآورد. خواجه نصیر طوسی را در علم، همتای بوعلی سینا دانسته اند، چنانچه ابن سینا در طب سرآمد بود، خواجه نصیرنیز در ریاضیات سرآمد بوده است. در تقویم رسمی کشور روز پنجم اسفندماه را به عنوان روز بزرگداشت خواجه نصیرالدین طوسی و روز مهندس نام گذاری نموده اند. به بهانه این روز در ادامه این بخش از فرهنگ و هنر نمناک با زندگینامه خواجه نصیرالدین طوسی آشنا خواهید شد.
تولد
محمد بن محمد بن حسن طوسی معروف به خواجه نصیرالدین طوسی شیعه در 11 جمادی الاول سال 597 ق در طوس به دنیا آمد. نام او محمد، کنیه اش (ابو جعفر ) است و به “نصیرالدین”، “محقق طوسی”، “استاد البشر” و “خواجه” نیز شهرت دارد ، لقب «طوسی» به زادگاه او اشاره دارد.
تحصیل
خواجه نصیرالدین طوسی ایام کودکی و نوجوانی خود را در شهر طوس سپری نمود و در این ایام نزد پدرش محمد بن حسن طـوسی که روحانی بود، خواندن و نوشتن، قرائت قرآن، قـواعد زبان عربـی و فارسی، معانی و بیان و مقداری از علـوم منقـول از قبیل حدیث و … را آموخت. مادر او در خواندن قرآن و متون فارسی کمک می کرد.
سپس با راهنمایی پدرش، برای فراگیری حکمت و منطق نزد دایی اش «نورالدین علی بن محمد شیعی» که از دانشمندان نامور در ریاضیات، حکمت و منطق بود، رفت اما عطش علمی او برطرف نشد و در محضر «کمال الدین محمد حاسب» از دانشوران نامی در ریاضیات به تحصیل پرداخت اما پس از چند ماه استاد قصد سفر کرد.
پس از چندی او به نزد دایی پدرش «نصیرالدین عبدالله بن حمزه» رفت و در نزد او به کسب علوم رجال، درایه و حدیث پرداخت.او در شهر طوس و بدست استادش «نصیرالدین عبدالله بن حمزه» لباس مقدس عالمان دین را بر تن کرد و لقب «نصیرالدین» را به او عطا شد.
نصیرالدین جوان برای کسب علم بیشتر قصد عزیمت به نیشابور را نمود اما در همان زمان پدرش را از دست داد و بعد از گذشت یک سال از فوت پدرش به نیشابور پای نهاد و به توصیه دایی پدر به مدرسه سراجیه رفت و نزد سراج الدین قمری یکی از استادان فقه و اصول به تحصیل پرداخت. سپس نزد یکی از شاگردان امام فخر رازی ، استاد فریدالدین داماد نیشابوری رفت و کتاب «اشارات ابن سینا» را آموخت.
بعد از چندی استاد فریدالدین او را به نزد استادی دیگر به نام «قطب الدین مصری شافعی» فرستاد تا کتاب «قانون ابن سینا» را بیاموزد. خواجه پس از کسب علوم و فنون از دانشمندان نیشابور به ری شتافت و با دانشور بزرگی به نام برهان الدین محمد بن محمد بن علی الحمدانی قزوینی آشنا گشت.
سپس به قصد عزیمت به اصفهان سفر کرد اما در میانه راه با «میثم بن علی میثم بحرانی» آشنا شد و به دعوت او و به منظور استفاده از درس خواجه ابوالسعادات اسعد بن عبدالقادر بن اسعد اصفهانی به شهر قم رو کرد. او پس از قم به اصفهان و از آنجا به عراق رفت و در محضر «معین الدین سالم بن بدران مصری مازنی» (از شاگردان ابن ادریس حلی و ابن زهره حلبی) علم فقه را فراگرفت. و در سال 619 ق از استاد خود اجازه نقل روایت دریافت کرد. آن گونه که نوشته اند خواجه مدت زمانی از «علامه حلی» فقه و علامه نیز در مقابل، درس حکمت نزد خواجه آموخته است. همچنین او علم نجوم و ریاضیات را نزد کمال الدین موصلی آموخت و پس از سالها کسب علم به زادگاه خود خراسان بازگشت.
بازگشت به میهن خواجه نصرالدین طوسی
خواجه نصرالدین طوسی بعد از بازگشت به ایران به خراسان و نیشابور رفت که در آن زمان چند بار مورد هجوم قرار گرفته بود و شهر در دست مغولان بود و بعد از نیشابور به طرف طوس زادگاه خویش ادامه مسیر داد و به قاین رسید تا مادرش را ببیند. او مدتی در قاین اقامت کرده و امام جماعت مسجد شهر شد. او در در شهر قاین در سال 628 ه ق، با دختر فخر الدین نقاش ازدواج نمود و به دعوت محتشم قهستان به نام ناصر الدین به اتفاق همسرش به قلعه اسماعیلیان رفت که بهترین و محکم ترین مکان در برابر حمله مغولها بود.
او در قلعه قهستان مورد احترام و تکریم بود و به امور مردم رسیدگی می نمود در آن ترجمه ابن مسکویه را از عربی به فارسی آغاز و نام آن را اخلاق ناصری (به نام میزبان خود) نهاد.
او در قلعه های اسماعیلیه حدود 26 سال به سر برد و از کتابخانه های غنی اسماعیلیان بهره ها برد و دست به تألیف و تحریر کتاب هایی مانند اشارات ابن سینا، اخلاق ناصری، رساله معینیه، مطلوب المومنین، روضه القلوب، رساله تولی و تبری و … زد.
تاسیس رصدخانه و کتابخانه مراغه
خواجه نصیر، پس از حمله دوم مغولان به فرماندهی هلاکو و تسلیم شدن قلعه های اسماعیلیان، به دربار هلاکو راه یافت و در حالیکه قدر ت انتخاب نداشت ، برای حفاظت از میراث اسلامیتسلیم هلاکو گشت. هلاکو با خواجه با احترام برخورد می کرد و از او تجلیل فراوانی می نمود.
پس از فتح بغداد توسط هلاکو، خواجه به او ساخت یک رصدخانه را پیشنهاد داد و گفت با دانشی که در نجوم دارد، می تواند با کمک رصد ستارگان، وقایع آینده، مدت عمر و … را درباره او بگوید بنابراین هلاکو دستور ساخت رصدخانه را در سال 657 ق داد.
در رصدخانه مراغه تعداد زیادی از دانشمندان جمع شده و اینگونه از کشته شدن نجات یافتند همچنین خواجه طوسی کتابخانه بزرگی در محل رصدخانه مراغه احداث نمود و به فرمان هلاکو بسیاری از کتاب های نفیس و سودمندی که از بغداد، دمشق، موصل و خراسان غارت شده بود، به آن انتقال یافت و حدود 400 هزار کتاب در کتابخانه مراغه وجود داشت و انواع کتاب از زبان های چینی، مغولی، سنسکریت، آشوری و عربی به زبان فارسی ترجمه شد و در دسترس طالبان علم و دانشمندان رصدخانه قرار گرفت . اینگونه بود که خواجه با پیشنهاد ساخت رصد خانه از علم محافظت نمودند.
فرزندان
خواجه نصیر دارای سه پسر به نامهای صدرالدین علی، اصیل الدین حسن و خواجه فخرالدین محمد بود. فرزند بزرگ او بهره کافی در فلسفه، نجوم و ریاضی داشت و دومین فرزندش اهل دانش و فضیلت بود و مشغول امور سیاسی بود وفرزند کوچک او ریاست امور اوقاف در کشورهای اسلامی را عهده دار بود.
خصوصیات اخلاقی
خواجه را تنها یک دانشمند نبود بلکه انسانی به تمام معنا بود که انسانیت و ارزشهای الهی و اسلامی را بر همه چیز ترجیح می داد و از زندان نفس و خود خواهی رها گشته بـود.
وفات و آرامگاه
خواجه پس از مرگ هلاکوخان و در زمان آباقاخان دوران آخر عمرش را سپری می کرد. خواجه طوسی دربغداد و در سال 672 هـ. رحلت نمود . ایشان وصیت نموده بود که در کنار امام هفتم، باب الحوائج به خاک سپرده شود بنابراین خواجه درشهر کاظمین مدفون گردید.
گفتار بزرگان در مورد خواجه نصرالدین طوسی
علامه حلی درباره خصوصیات اخلاقی استادش می گوید:
خواجه بزرگوار در علوم عقلی و نقلی تصنیفات بسیار دارد و در علوم اسلامی بر طریقه مذهب شیعه کتاب ها نوشت او شریف ترین دانشمندی بود که من در عمرم دیدم.
(ابن فوطی) در خصوص اخلاق استادش می نویسد:
خواجه مردی فاضل و کریم الاخلاق و نیکو سیرت و فروتن بود و هیچگاه از درخواست کسی دلتنگ نمیشد و حاجتمندی را رد نمیکرد و برخورد او با همه با خوش رویی بود.
(ابن شاکر) اخلاق خواجه را چنین توصیف می کند:
خواجه بسیار نیکو صورت، خوش رو، کریم، سخی، بردبار، خوش معاشرت، زیرک و با فراست بود و یکی از سیاستمداران روزگار به شمار می رفت.
(جرجی زیدان) درباره خواجه می نویسد:
علم و حکمت به دست این ایرانی در دورترین نقطه های بلاد مغول رفت تو گویی نور تابان بود در تیره شامی.
برو کلمن آلمانی درباره خواجه می نویسد :
مشهورترین علما و مؤلفین این عصر مطلقاً و بدون شک نصیر الدین طوسی است.
اساتید خواجه نصرالدین طوسی
- نور الدین علی بن محمد شیعی( دایی بزرگوارش) .
- محمد حاسب (ریاضی دان معروف )
- عبدالله بن حمزه ( دایی پدرش )
- امام سراج الدین
- فرید الدین داماد نیشابوری دانشمند بزرگ آن عصر
- قطب الدین
- ابو السادات اسعد بن عبد القادر
- معین الدین سالم
- کمال الدین موصلی
معروف ترین شاگردان خواجه نصرالدین طوسی
- علامه حلی
- ابن فوطی
آثار خواجه نصیرالدین طوسی
- اخلاق ناصری
- آغاز و انجام
- تحریر مجسطی
- تحریر اقلیدس
- تجرید المنطق
- اساس الاقتباس
- ذیج ایلخانی
- آداب البحث
- تجرید العقاید
- شرح اشارت بو علی سینا
- قواعد العقاید
- آداب المتعلمین
- روضه القلوب
- اثبات بقاء نفس
- الجبر و الاختیار
- استخراج تقویم
- خلافت نامه
- اختیارات نجوم
- رساله در کلیات طب
- ایام و لیالی
- علم المثلث
- الاعتقادات
- شرح اصول کافی
- تجرید الهندسه
- اثبات جوهر
- جامع الحساب
- اثبات عقل
- جام گیتی نما
- اثبات واجب الوجود
