خواص عسل طبیعی و محدودیت‌های مصرف آن

عسل، غذایی مقوی است که زنبورها آن را برای خودشان درست می‌‌کنند، اما بسیاری از مردم نیز از خوردن آن لذت می‌برند. عسل به‌طور عمده حاوی قند و هم‌چنین ترکیبی از اسیدهای آمینه، ویتامین‌ها، مواد معدنی، آهن، روی و آنتی اکسیدان‌ها است. این ماده علاوه بر اینکه یک شیرین‌کننده طبیعی است، خاصیت ضد التهابی، آنتی اکسیدانی و ضد باکتریایی نیز دارد. همچنین از خواص عسل طبیعی می‌توان به درمان سرفه (به صورت خوراکی)، درمان سوختگی و بهبود زخم (به صورت موضعی) اشاره کرد. البته نتایج حاصل از این اقدامات ممکن است متفاوت باشد، زیرا هیچ روش استانداردی برای تولید عسل یا تأیید کیفیت آن وجود ندارد.

در این مقاله درباره خواص عسل طبیعی و فواید اثبات شده آن در زمینه‌ سلامت و درمان صحبت می‌کنیم. هم‌چنین نکات مهمی را درباره مصرف این ماده غذایی با هم می‌خوانیم.

خواص عسل طبیعی

یک قاشق غذاخوری عسل حاوی 64 کالری و 17.2 گرم قند بوده و فاقد فیبر، چربی یا پروتئین است. pH عسل کمی اسیدی است (بین 3.5 تا 5.5). تحقیقات نشان می‌دهند این اسیدیته در جلوگیری از رشد باکتری‌ها موثر است.

برخی از ویتامین‌های موجود در عسل عبارتند از: آسکوربیک اسید (ویتامین C)، پانتوتنیک اسید (ویتامین B5)، نیاسین (ویتامین B3) و ریبوفلاوین (ویتامین B2). مواد معدنی مانند کلسیم، مس، آهن، منیزیم، منگنز، فسفر، پتاسیم و روی نیز در عسل وجود دارد. البته باید به این نکته توجه داشت که خواص عسل به طور دقیق به گیاهانی بستگی دارد که زنبورها از آن‌ها برای ساخت عسل استفاده کرده‌اند.

نکته بسیار جالبی درباره خواص عسل و نگهداری از این ماده وجود دارد؛ اگر عسل در ظرف دربسته عایق هوا نگهداری شود، تاریخ انقضا ندارد و فاسد نخواهد شد.

انواع عسل

حدود 320 نوع عسل در دنیا وجود دارد که از نظر رنگ، بو و طعم متفاوت هستند. با اینکه اولین مرحله تولید همه عسل‌ها کندو است، اما عسل‌های موجود در بازار باهم متفاوتند. در مجموع، عسل‌ها به دو دسته تقسیم می‌شوند:

• خام: عسل خام مستقیم از کندو به دست می‌آید. عسل خام کم‌ترین میزان فرآوری را داشته و دارای بیش‌ترین مقدار آنتی اکسیدان است. خوردن عسل خام بی‌خطر است. البته کودکان زیر یک سال، کلاً نباید هیچ نوع عسلی مصرف کنند.
• پاستوریزه: عسل پاستوریزه برای رفع عیوب و بهبود ماندگاری آن، فرآوری شده است. طی این فرآیند خواص عسل تغییر چندانی نمی‌کنند، پاستوریزاسیون برای حذف عوامل میکروبی و اسپور قارچ‌ها انجام می‌شود. البته عسل پاستوریزه ممکن است با شربت ذرت یا شیرین‌کننده‌های دیگر مخلوط شده باشد.

شکرک زدن عسل

عسل خام ممکن است پس از چند ماه نگهداری متبلور شود. این به معنای آن است که عسل بافتی دانه‌دار پیدا می‌کند یا اصطلاحاً شکرک می‌زند. خوردن عسل متبلور بی‌خطر است. همچنین شکرک زدن عسل خام، در طعم و خواص عسل تغییری ایجاد نمی‌کند.

برطرف کردن شکرک، بدون از دست رفتن خواص عسل

اگر عسلی که در خانه دارید سفت شده است و می‌خواهید آن را دوباره روان کنید، از روش حرارت‌دادن ملایم استفاده کنید:

• یک قابلمه آب را بجوشانید و آن را از روی حرارت بردارید.
• ظرف عسل را در آب داغ قرار دهید (عسل باید درون ظرف شیشه‌ای نشکن باشد). برای جلوگیری از آلوده‌شدن ظرف عسل، اجازه ندهید آب به بالای ظرف برسد.
• بعد از چند دقیقه، ظرف عسل را بردارید. اگر هنوز جامد یا متبلور است، این کار را تکرار کنید.
• عسل خام را در مایکروویو یا مستقیم در آب در حال جوشیدن یا روی شعله اجاق قرار ندهید، زیرا ممکن است برخی مواد مغذی آن از بین برود.

چرا برخی از عسل‌ها روشن و برخی دیگر تیره هستند؟

روشن یا تیره‌بودن عسل به این بستگی دارد که زنبورهای سازنده آن، شهد را از چه گیاهی گرفته‌اند. برای مثال، گندم سیاه (گیاهی از دسته شبه‌غلات)، عسل تیره می‌دهد. از نظر تغذیه‌ای، شواهدی درباره خواص عسل تیره و روشن وجود دارد که نشان می‌دهد عسل‌های تیره‌تر نسبت به عسل‌های رنگ روشن، آب کمتر و آنتی اکسیدان بیشتری دارند. میزان شیرینی طعم عسل، بسته به منبع گل می‌تواند متغیر باشد.

ایمنی و عوارض جانبی عسل

استفاده از عسل به عنوان یک شیرین‌کننده طبیعی، از بین برنده سرفه و محصولی موضعی برای زخم‌ها و جراحت‌های جزئی، بی‌خطر است.

هرگز به نوزاد عسل ندهید!

از دادن عسل، حتی مقدار خیلی کم، به نوزادان و کودکان زیر یک سال خودداری کنید. عسل می‌تواند باعث یک بیماری نادر و جدی در دستگاه گوارش (بوتولیسم نوزادان) شود. این بیماری در اثر قرارگرفتن در معرض اسپور یا هاگ کلستریدیوم بوتولینوم (یک نوع باکتری غیر هوازی) ایجاد می‌شود. باکتری‌های حاصل از اسپور در روده نوزاد رشد کرده و تکثیر می‌شوند و سم خطرناکی تولید می‌کنند.

علائم واکنش آلرژیک به عسل

برخی از افراد به اجزای خاصی از عسل، به ویژه گرده زنبور عسل، حساس هستند یا آلرژی دارند. اگرچه این مورد نادر است، اما آلرژی به گرده زنبور عسل می‌تواند عوارض جانبی جدی و گاهی کشنده در پی داشته باشد. علائم و نشانه‌های واکنش عبارتند از:

• خس‌خس سینه و سایر علائم آسم
• گیجی
• حالت تهوع
• استفراغ
• ضعف
• تعریق زیاد
• غش‌کردن
• ریتم نامنظم قلب (آریتمی)
• سوزش بعد از مصرف موضعی

عسل ممکن است بر سطح قند خون نیز تأثیر بگذارد.

فواید عسل

علم مدرن در حال یافتن شواهدی برای تأیید بسیاری از کاربردهای قدیمی عسل است. در ادامه به برخی از آن‌ها می‌پردازیم.

فواید عسل برای پوست

عسل در پیشگیری و درمان گروهی از مشکلات پوستی مؤثر است.

1) التیام زخم‌ها و سوختگی‌ها

استفاده موضعی از عسل طبیعی باعث بهبود زخم، به ویژه سوختگی‌ها می‌شود. یک بررسی در سال 2015 نشان داد عسل ممکن است به بهبود سوختگی کمک کند. مطالعه دیگری در سال 2017 نشان داد نوعی پپتید موجود در عسل به نام دیفنسین-1، باعث بهبود زخم می‌شود.

شایان ذکر است بسیاری از محصولات آرایشی و بهداشتی مانند کرم‌های صورت، دئودورانت‌ها و شامپوها حاوی عسل در مقادیر گوناگون هستند.

توجه: نتایج یک بررسی نشان داد استفاده موضعی از عسل بر روی زخم می‌تواند خطر ابتلا به عفونت را در افراد مبتلا به دیابت افزایش دهد. بنابراین، اگر مبتلا به دیابت هستید، قبل از اینکه روی هر زخمی عسل بگذارید، با پزشک خود مشورت کنید.

2) عسل برای قارچ پوستی

پژوهش‌های متعددی خاصیت ضدقارچی انواع مختلف عسل را نشان داده‌اند. برای مثال، مایکوسیس‌های سطحی مانند بیماری عفونت قارچ حلقوی (ringworm) و پای ورزشکاران (athlete’s foot) به طور موفقیت‌آمیزی به کمک خاصیت ضد میکروبی عسل‌های حاوی هیدروژن پراکساید یا فاقد هیدروژن پراکساید درمان شدند.

3) عسل برای درمان آکنه

آکنه یا جوش بر اثر ترشح بیش از حد سبوم که در ادامه به وسیله پروپیونی باکتریوم آکنه عفونی می‌شود، ایجاد شده و التهاب را در پی دارد. برای رفع جوش، می‌توان ترشح چربی را کنترل کرد یا بهتر از آن، با باکتری عامل آکنه مبارزه کرد. عسل با ویژگی‌های خاص ضدمیکروبی که دارد، می‌تواند در سطح سلولی با دلایل ریشه‌ای آکنه مقابله کند.

4) عسل به عنوان یک مرطوب‌کننده مؤثر

تحقیقات علمی نشان داده‌اند که عسل می‌تواند به عنوان یک مرطوب‌کننده برای پوست به کار رود. خاصیت مرطوب‌کنندگی عسل از وجود مواد جاذب رطوبت ناشی می‌شود. گرچه مکانیسم عمل آن هنوز به خوبی مشخص نیست، اما باور بر آن است که خاصیت جذب رطوبت به علت وجود مقادیر بالای گلوکز و فروکتوز در عسل است. گلوکز و فروکتوز هر دو می‌توانند با آب اتصالات مولکولی تشکیل داده و رطوبت را در لایه‌های شاخی پوست که به طور طبیعی خشک هستند، حفظ کنند.

خواص عسل برای سلامتی

همان‌طور که گفته شد، عسل طبیعی در جوامع مختلف کاربردهای پرشماری برای درمان بیماری‌ها و بهبود سلامت عمومی بدن دارد. اما تمام این کاربردها شواهد تاییدشده علمی ندارند. در ادامه به برخی از مهم‌ترین کاربردهای عسل که به وسیله مطالعات علمی تایید شده‌اند، می‌پردازیم.

1) جلوگیری از بازگشت اسید معده به مری و مشکلات گوارشی

عسل می‌تواند به جلوگیری از بازگشت اسید معده کمک کند. یک بررسی درباره اثرات عسل بر سلامتی در سال 2017 نشان داد عسل می‌تواند دیواره مری و معده را بپوشاند و جریان رو به بالای اسید معده و مواد غذایی هضم‌نشده را کاهش دهد. با این حال، این موضوع را تحقیقات بالینی تأیید و اثبات نکرده‌اند.

شواهد هم‌چنین نشان می‌دهند عسل ممکن است به تسکین بیماری‌های دستگاه گوارش مانند اسهال مرتبط با گاسترواِنتریت (عفونت و ورم معده و روده) کمک کند. عسل هم‌چنین می‌تواند بخشی از درمان رهیدراتاسیون خوراکی یا همان ORS (برطرف کردن کم‌آبی بدن از طریق خوراکی) باشد.

2) مبارزه با عفونت از مهم‌ترین خواص عسل

یک بررسی در سال 2018 نشان داد عسل مانوکا می‌تواند باکتری‌ها را از بین ببرد، زیرا حاوی موادی همچون پراکسید هیدروژن و پپتید دیفنسین-1 است. محققان به این نتیجه رسیده‌اند که عسل مانوکا می‌تواند فعالیت ضد باکتریایی بیشتری نسبت به سایر انواع عسل داشته باشد. عسل مانوکا در استرالیا و نیوزیلند از شهد گل‌های درختی به همین نام ساخته می‌شود.

مانوکا عسل خام نیست، اما یک نوع عسل تخصصی است! این عسل ضد باکتری و مقاوم نسبت به باکتری است؛ این نکته گویای این است که باکتری‌ها قادر نیستند به اثرات ضد باکتریایی این نوع از عسل مقاوم شوند. گفته می‌شود عسل مانوکا در درمان بسیاری از مشکلات، از گلودرد گرفته تا پاکسازی لکه‌های روی پوست، مؤثر است.

3) رفع علائم سرماخوردگی و سرفه

یک مطالعه در سال 2012 نشان داد عسل در کاهش سرفه کودکان در طول شب از دارونما مؤثرتر است. در مطالعه دیگری قابلیت درمان سرفه‌های حاد در کودکان با استفاده از محلول شیر و عسل بررسی شد. نتایج نشان دادند استفاده از این ترکیب به اندازه محصولات بدون نسخه موجود در بازار، مؤثر بوده است.

برخی از مطالعات دیگر نشان می‌دهند عسل اکالیپتوس، عسل مرکبات و عسل لابیاته (عسل خانواده نعناعیان) می‌توانند محصولاتی قابل اعتماد برای درمان سرفه برای برخی از افرادی باشند که به عفونت‌های تنفسی فوقانی و سرفه‌های حاد شبانه دچار هستند.

4) کاهش خطر بیماری‌های قلبی-عروقی

مطالعات نشان می‌دهند آنتی اکسیدان‌های موجود در عسل ممکن است با کاهش خطر بیماری قلبی مرتبط باشند.

طبق نتایج یک مطالعه، عسل ممکن است به کاهش فشار خون، بهبود سطح چربی خون، تنظیم ضربان قلب و جلوگیری از مرگ سلول‌های سالم – یعنی همه عواملی که می‌توانند عملکرد و سلامت قلب را بهبود بخشند – کمک کند.

5) اثرات آنتی اکسیدانی

محققان بر این باورند برخی از مزایای اصلی عسل از محتوای آنتی اکسیدانی آن ناشی می‌شوند. عسل طبیعی حاوی طیف وسیعی از ترکیبات ازجمله فیتوکِمیکال‌ها (مواد شیمیایی به دست آمده از منشأ گیاهی)، فلاونوئیدها (دسته‌ای از متابولیت‌های ثانویه که در گیاهان یافت می‌شوند) و اسید اسکوربیک (ویتامین C) است که به عنوان آنتی اکسیدان عمل می‌کنند.

آنتی اکسیدان‌ها با از بین بردن رادیکال‌های آزاد (اتم، مولکول یا یونی که الکترون تکی دارد و به همین علت بسیار واکنش‌پذیر و برای سلول‌ها مخرب است)، استرس اکسیداتیو را در بدن کاهش می‌دهند. دانشمندان استرس اکسیداتیو را با طیف وسیعی از بیماری‌های مزمن از‌جمله بسیاری از سرطان‌ها مرتبط می‌دانند. افراد می‌توانند با داشتن یک رژیم غذایی غنی از آنتی اکسیدان، خطر ابتلا به بیماری‌های مزمن را کاهش دهند.

6) کمک به بهبود اختلالات عصبی

مطالعات نشان می‌دهند عسل ممکن است خاصیت ضد افسردگی، ضد تشنج و ضد اضطراب داشته باشد. نتایج برخی از مطالعات نشان داده‌اند عسل به پیشگیری از اختلالات حافظه کمک می‌کند.

رویکردهای علمی اخیر، عسل را یک داروی مکمل و جایگزین قوی برای مدیریت و درمان چندین بیماری از جمله برخی از اختلالات عصبی مانند بیماری آلزایمر، بیماری پارکینسون، بیماری هانتینگتون (بیماری تخریب پیش‌رونده سلول‌های مغز) و ام‌اس معرفی کرده‌اند.

خواص درمانی عسل

یک بررسی در سال 2012 نشان داد می‌توان در پروسه درمانی طیف گسترده‌ای از بیماری‌ها، دردها و جراحات، از عسل استفاده کرد؛ مشکلاتی مانند:

• سکسکه
• استرس
• ضعف
• شب‌ادراری و تکرر ادرار
• بوی بد دهان
• اثرات مصرف نوشیدنی‌های الکلی
• درد درآوردن دندان در نوزادان بزرگ‌تر از 1 سال
• اگزما و درماتیت (التهاب پوستی)
• سوختگی، بریدگی و زخم
• سرفه و آسم
• اختلالات خواب
• مشکلات بینایی
• زخم معده
• اسهال و عفونت روده (که موجب اسهال حاوی خون یا مخاط می‌شود)
• استفراغ
• فشار خون بالا
• چاقی
• یرقان یا زردی
• آرتریت (التهاب مفاصل)

آزمایش‌های بالینی، هنوز بسیاری از این کاربردها را تأیید نکرده‌اند. با این حال، یک بررسی در سال 2017 عسل را به عنوان یک راه درمانی برای بیماری‌های پوستی گوناگون توصیه کرده است، چون خواص ضد باکتریایی، ضد ویروسی، ضد التهابی و آنتی اکسیدانی دارد.

چگونه از خواص عسل در رژیم غذایی خود بهره ببریم؟

با اینکه عسل مزیت‌های فراوانی برای سلامتی دارد که سایر خوراکی‌های قندی از آن بی‌بهره هستند، اما هم‌چنان یک قند افزوده است و خوردن بیش از حد آن می‌تواند سلامتی را به خطر بیندازد. انجمن قلب آمریکا توصیه می‌کند:

• خانم‌ها روزانه بیش از 6 قاشق چای‌خوری قند افزوده (۱۰۰ کالری) مصرف نکنند.
• آقایان روزانه بیش از 9 قاشق چای‌خوری قند افزوده (۱۵۰ کالری) مصرف نکنند.

این محدودیت‌ها شامل تمام منابع قند افزوده در رژیم غذایی افراد می‌شود. بنابراین در مصرف عسل اعتدال را رعایت کنید و از حد مجاز عبور نکنید. هم‌چنین می‌توانید از عسل در سس‌ها و چاشنی‌ها یا به عنوان ماسک پوست استفاده کنید.

اگر می‌خواهید از عسل برای درمان (به صورت دارویی) استفاده کنید، ابتدا با پزشک خود صحبت کنید.

عسل و سیاه دانه

تحقیقات مختلفی پیرامون اثر احتمالی ترکیب عسل و سیاه دانه بر سلامتی صورت گرفته است. در این پژوهش‌ها بیان شده است که ترکیب این دو ماده می‌تواند بر سلول‌های سرطانی کبد تأثیر گذاشته و طول عمر آن‌ها را کاهش دهد. همچنین می‌تواند در القای مرگ سلولی آن‌ها نیز مؤثر باشد.

چندین پژوهش نیز خاصیت این ترکیب را بر سلامت دستگاه گوارش نشان داده‌اند. به طور مثال در یک بررسی علمی مشخص شد که مصرف مکمل عسل و سیاه دانه به مدت 8 هفته می‌تواند علائم بیماران مبتلا به سوء‌هاضمه عملکردی را بهبود ببخشد. همچنین دیده شده است که این ترکیب می‌تواند تأثیر ضد هلیکوباکتر پیلوری داشته باشد. این باکتری یکی از عوامل اصلی ناراحتی معده است.

نکته: برخی افراد به مصرف خوراکی سیاه دانه حساس هستند و علائم آلرژی بروز می‌دهند. اگر تاکنون سیاه دانه را به شکل خوراکی استفاده نکرده‌اید، ابتدا مقدار کمی را تست کنید.

سخن پایانی

بیش از 5000 سال است که پزشکان در سراسر جهان از عسل به عنوان یک روش درمانی بهره می‌برند. برخی تحقیقات بالینی نشان می‌دهند عسل ممکن است به بهبود زخم‌ها و سوختگی‌ها، مبارزه با عفونت‌ها و کاهش علائم سرماخوردگی و آنفلوانزا کمک کند.

هم‌چنین می‌توان از عسل (به میزان مناسب)، به عنوان جایگزین قند استفاده کرد. به خاطر داشته باشید الگوهای غذایی سالم، کلیدی برای پیشگیری از بیماری و ضمانت تندرستی هستند. از آنجایی که هر ماده غذایی می‌تواند اثرات مخصوص به خود را داشته باشد، تمرکز بر داشتن رژیم غذایی متنوع و متعادل اهمیت دارد.

از تجربه خودتان درباره استفاده از خواص عسل بگویید

آیا شما تا به حال از خواص عسل به عنوان یک ماده ارزشمند در زمینه دارویی بهره برده‌اید؟ اگر عسل برای شما سودمند بوده، خوشحال می‌شویم از شیوه استفاده از آن و چگونگی روند درمان برایمان بگویید.