درمان سردرد خوشه ای چیست؟

سردردهای خوشه ای حملات شدیدی از درد در یک طرف سر هستند که اغلب در اطراف چشم احساس می‌شوند. ممکن است سردرد خوشه ای، چند بار در طول روز رخ دهد. این نوع سردرد، ناگهان شروع می‌شود، برای مدت زمان محدودی ادامه پیدا می‌کند و می‌تواند با درد بسیار زیادی همراه باشد. در این نوع سردردها، حملات به صورت دوره‌ای رخ می‌دهد؛ حملاتی منظم که به عنوان یک دوره سردرد خوشه ای شناخته می‌شود و به مدت چند روز، چند هفته‌ یا حتی چند ماه ادامه دارد. پس از گذشت این زمان، دوره‌های بهبودی وجود دارد که در طی آن هیچ سردردی ایجاد نمی‌شود.

سردرد خوشه ای، عارضه رایجی نیست. تصور می‌شود که این نوع سردرد، از هر 1000 نفر، حدوداً 1 نفر را درگیر کند. از هر 10 مورد ابتلا، 6 مورد مَرد و بیشتر این افراد، سیگاری هستند. به طور معمول، این سردردها پس از سن 20 سالگی شروع می‌شوند. برای مقابله با این عارضه، لازم است با دلایل بروز سردرد خوشه ای آشنا شده و روش‌های درمان آن را نیز بشناسید. در این مطلب، انواع روش‌ها و درمان‌های کوتاه مدت و بلند مدت سردردهای خوشه ای را معرفی کرده و دلایل بروز این نوع سردرد و علائم آن را نیز بررسی می‌کنیم.

علائم سردرد خوشه ای

سردرد خوشه ای، با درد شدیدی همراه است که به سرعت (و اغلب بدون هشدار) شروع می‌شود. این درد، مداوم بوده و ضربان‌دار نیست. افراد معمولاً دردِ آن را مانند ضربه‌ چاقوی تیز، سوزاننده و نافذ توصیف می‌کنند.

این درد، معمولاً از اطراف چشم شروع می‌شود و ممکن است در ادامه به سمت قسمت‌های دیگر سر، از جمله صورت، گردن و شانه‌ها گسترش پیدا کند. یا ممکن است در یک شقیقه یا گونه متمرکز باشد. این درد معمولاً در یک طرف سر باقی می‌ماند.

علاوه بر این، ممکن است سردرد خوشه ای با نشانه‌های دیگری نیز همراه باشد. این نشانه‌ها عبارتند از:

• بی‌قراری
• قرمزی، تورم و پر آب شدن چشم در سمتی که درد وجود دارد
• گرفتگی، انسداد یا آبریزش بینی در سمتی که درد حس می‌شود
• پوست رنگ پریده
• تعریق صورت
• کوچک شدن اندازه‌ مردمک چشم
• افتادگی پلک در سمت دردناک

این درد می‌تواند فرد مبتلا را در طول شب بیدار کند و حتی ممکن است در طی دوره درگیری، هر شب در یک زمان مشخص تکرار شود.

احتمال دارد فرد مبتلا در طول دوره‌های درد راه برود و نتواند برای مدتی طولانی ثابت بماند؛ اگر بنشیند هم ممکن است در تلاش برای رفع ناراحتی ناشی از سردرد، مدام جلو و عقب برود.

هر سردرد خوشه ای می‌تواند از 15 دقیقه تا چند ساعت ادامه داشته باشد؛ اما معمولاً بیشتر از یک ساعت طول نمی‌کشد. ممکن است در هر روز، یک تا سه سردرد خوشه ای رخ دهد. پس از حمله، درد از بین خواهد رفت؛ اما ممکن است فرد مبتلا احساس خستگی بسیار زیادی داشته باشد.

عوامل خطر ابتلا به سردردهای خوشه ای

عوامل خطر بروز سردردهای خوشه ای عبارتند از:

• جنسیت: حدود 60 درصد از افرادی که دچار این سردردها می‌شوند، آقا هستند.
• سن: بیشتر سردردهای خوشه ای، پس از 20 سالگی شروع می‌شوند.
• نژاد: سردردهای خوشه ای، در میان مردم با نژاد آفریقایی، دو برابر رایج‌تر هستند.
• سیگار کشیدن: بیشتر مردان مبتلا به سردردهای خوشه ای، سیگاری هستند.
• مصرف الکل: به نظر می‌رسد که الکل طی یک دوره سردرد خوشه ای، محرکی کلیدی است؛ اما در طول دوره‌ بهبودی، این گونه نیست.
• سابقه خانوادگی: اگر یکی از اعضای نزدیک خانواده دچار سردردهای خوشه ای باشد، احتمال بیشتری برای مبتلا شدن سایر اعضای خانواده به این بیماری وجود دارد.

افرادی که سردردهای منظم دارند، باید به پزشک مراجعه کنند. درمان، اغلب می‌تواند علائم را تسکین دهد. همچنین احتمال دارد بررسی دلایل زمینه‌ای احتمالی آن توسط پزشک لازم باشد.

زمان بندی بروز سردرد خوشه ای

یک دوره سردرد خوشه ای، معمولاً به مدت 4 تا 12 هفته طول می‌کشد. این سردردها اغلب در زمان مشخصی از سال و به ویژه در فصل بهار یا پاییز شروع می‌شوند.

• سردردهای خوشه ای اپیزودیک: یک سری از سردردهای شدید که معمولاً به مدت یک هفته تا سه ماه طول می‌کشند (اگر چه در موارد نادری ممکن است تا یک سال هم ادامه پیدا کنند). معمولاً، پس از آن، به مدت 6 تا 12 ماه دوره‌ بهبودی و بدون درد وجود دارد. پس از این زمان، دوباره چرخه تکرار می‌شود. البته در مواردی نیز چرخه بعدی، تا سال‌ها آغاز نمی‌شود.
• سردردهای خوشه ای مزمن: دوره‌ سردرد ممکن است به مدت چند ماه، یک سال یا حتی بیشتر، ادامه پیدا کند. دوره‌های بهبودی، کوتاه است و شاید به مدت یک ماه طول بکشد.

یک دوره سردرد خوشه ای می‌تواند شامل موارد زیر باشد:

• وقوع روزانه همراه با علائمی که هر روز چندین بار ظاهر می‌شوند.
• حمله‌ای که به مدت 15 دقیقه تا 3 ساعت به طول می‌انجامد.
• حملاتی که هر روز تقریباً در زمان مشخصی اتفاق می‌افتند.
• حملاتی که احتمال وقوع آن در طول شب بیشتر است.

دلایل بروز سردرد خوشه ای

علت بروز انواع سردرد یکسان نیست، همان‌طور که عوامل دخیل در آغاز این نوع سردردها هم متفاوت‌اند. البته هنوز دقیقاً مشخص نشده که سردردهای خوشه ای چرا رخ می‌دهند.

نتایج تحقیقات انجام‌شده نشان می‌دهد که در هنگام حمله، فعالیت بیشتری در هیپوتالاموس وجود دارد. هیپوتالاموس ناحیه‌ای از مغز است که ریتم خواب و بیداری، دمای بدن، گرسنگی و تشنگی را کنترل می‌کند. این ناحیه از مغز، مواد شیمیایی خاصی را آزاد می‌کند که باعث گشاد شدن عروق خونی می‌شوند و در نتیجه، جریان خون بیشتری به مغز می‌رسد. یکی از نظریه‌های مطرح شده در ارتباط با علت سردردهای خوشه‌ای، افزایش جریان خون در این ناحیه بود که اخیراً رد شده و در حال حاضر، مورد قبول نیست.

نظریه‌های دیگر، فاکتورهای التهابی و انتقال‌دهنده‌های عصبی را مرتبط با سردردهای خوشه‌ای می‌دانند. البته از آنجا که این عارضه بسیار نادر است، انجام مطالعاتی با جامعه آماری بزرگ که بتوان نتایج آن را به کل جامعه تعمیم داد، دشوار است. علاوه بر موارد ذکر شده، محققان بر این باورند که ممکن است بین عامل این عارضه و ژنتیک ارتباطی وجود داشته باشد.

همچنین مشخص شده برخی از محرک‌ها مانند مشروبات الکلی، افزایش ناگهانی دما یا ورزش و فعالیت فیزیکی در هوای گرم، مصرف برخی داروها (مانند نیتروگلیسیرین) می‌توانند باعث ایجاد سردردهای خوشه‌ای شوند. افزون بر این، بررسی‌ها نشان داده‌اند ارتباطاتی بین سیگار کشیدن، چرخه‌های نامنظم خواب و بیداری و ابتلا به آلرژی با بروز سردردهای خوشه‌ای وجود دارد.

این نکته نیز قابل توجه است که برخلاف سردردهای تنشی و میگرن، مطالعات تاکنون ارتباط قطعی بین استرس روانی و اضطراب با بروز سردرد خوشه‌ای پیدا نکرده‌اند. البته همچنان توصیه می‌شود حداقل در دوره درگیری، افراد در حد ممکن از قرار گرفتن در شرایط استرس اجتناب کنند.

تشخیص سردردهای خوشه‌ای

سردرد خوشه‌ای نوع مشخصی از درد و الگوی حملات دارد. تشخیص این سردردها به توصیف شما از حملات، از جمله درد، محل و شدت آن‌ها و علائم مرتبط بستگی دارد.

این که سردردهای شما هر چند وقت یک بار رخ می‌دهد و چه مدت‌زمانی طول می‌کشد نیز عوامل مهمی در تشخیص سردردهای خوشه‌ای هستند.

گاهی اوقات پزشک با استفاده از روش‌های خاص، نوع و علت سردرد شما را مشخص می‌کند.

معاینه عصبی

معاینه عصبی ممکن است به پزشک در تشخیص علائم فیزیکی یک اختلال عصبی کمک کند. این نوع معاینه در بیماران مبتلا به سردردهای خوشه ای معمول است. پزشک شما از یک سری روش‌ها، از جمله آزمایش حواس، رفلکس و اعصاب، برای ارزیابی عملکرد مغز استفاده می‌کند.

تصویربرداری از مغز

اگر سردردهای غیرمعمول یا پیچیده دارید یا نتیجه معاینه عصبی شما غیرطبیعی بوده، پزشک ممکن است آزمایش‌های دیگری را برای رد سایر علل جدی سردرد، مانند تومور یا آنوریسم توصیه کند.

• ام آر آی (MRI) روشی است که در آن از یک میدان مغناطیسی قوی و امواج رادیویی برای تولید تصاویر دقیق از مغز و عروق خونی استفاده می‌شود.
• سی تی اسکن (CT scan) تصاویر مقطعی از مغز شما با استفاده از پرتو ایکس ایجاد می‌کند.

روش‌های درمان سردرد خوشه ای

تاکنون هیچ درمانی برای سردردهای خوشه ای پیدا نشده است؛ اما داروهایی مانند سوماتریپتان و سایر روش‌های درمانی، از جمله اکسیژن درمانی، می‌توانند به کاهش بروز و شدت حملات کمک کنند. هدف از این روش درمانی، برطرف کردن برخی از علائم، کوتاه کردن دوره‌ سردرد و کاهش تعداد دفعات بروز آن است.

مسکن‌های بدون نسخه مانند آسپرین یا ایبوپروفن، تأثیری بر درمان سردردهای خوشه ای ندارند؛ چرا که در این بیماری، درد آن قدر سریع شروع می‌شود و پایان می‌یابد که با شروع تأثیر دارو، احتمالاً سردرد از بین رفته است. هدف از مصرف داروها و به کار بردن روش‌های درمانی برای سردردهای خوشه ای، پیشگیری از بروز سردرد یا تسکین سریع آن است.

روش‌های درمان سریع

روش‌های درمانی که می‌توانند سردرد خوشه ای را سریع تسکین دهند، عبارتند از:

استنشاق اکسیژن 100 درصد: تنفس اکسیژن از طریق ماسک به میزان 7 تا 10 لیتر در دقیقه، ممکن است در مدت 15 دقیقه تسکین قابل توجهی را به همراه داشته باشد. دسترسی به سیلندر اکسیژن و تنظیم‌کننده (رگولاتور)، همیشه امکان‌پذیر نیست؛ اما برخی از دستگاه‌های کوچک در دسترس هستند. البته اکسیژن درمانی، ممکن است در مواردی علائم را تنها به تعویق بیندازد، اما آن‌ها را برطرف نکند.

سوماتریپتان تزریقی: تریپتان‌ها‌، دسته‌ای از داروها هستند که می‌توانند درد میگرن را مهار کنند. سوماتریپتان، به عنوان یک آگونیست برای گیرنده‌های 5- هیدروکسی تریپتامین (5-HT) عمل می‌کند. این دارو می‌تواند میگرن را رفع کند و سردردهای خوشه ای را به سرعت تسکین دهد. زولمیتریپتان، نوعی اسپری بینی است که برای برخی از بیماران مفید واقع می‌شود. دوز سوماتریپتان برای بزرگسالان، یک تزریق 6 میلی‌گرمی است. دو تزریق را می‌توان در یک دوره‌ 24 ساعته و با فاصله حداقل یک ساعت، تجویز کرد.

افراد مبتلا به فشار خون بالای کنترل‌نشده یا بیماری قلبی ایسکمیک، نباید از این دارو استفاده کنند.

دی هیدرو اِرگوتامین: این دارو، یک مسکن مؤثر برای برخی از افراد است. می‌توان این دارو را به صورت وریدی یا استنشاقی مصرف کرد. دوز وریدی، باید توسط پزشک متخصص تجویز شود. راه استنشاقی نیز مؤثر است؛ اما سرعت اثر آن کمتر است.

اوکترئوتاید (Octreotide): این دارو، نسخه سنتتیک و تزریقی سوماتوستاتین (نوع هورمون مغزی) است. استفاده از این دارو، یک درمان مؤثر برای سردردهای خوشه ای بوده و برای افرادی که فشار خون بالا یا بیماری ایسکمیک قلبی دارند، ایمن است.

قطره‌ بینی بی‌حسی موضعی: لیدوکائین، یک درمان مؤثر برای سردردهای خوشه ای است.

عمل جراحی: اگر درمان دارویی مؤثر نباشد یا فرد نتواند داروها را تحمل کند، عمل جراحی می‌تواند گزینه‌ دیگری برای درمان سردرد خوشه ای باشد. با این حال، این شرایط نادر است و این کار تنها یک بار می‌تواند با در نظر گرفتن عوارض احتمالی انجام شود. عمل جراحی تنها برای کسانی مناسب است که در یک طرف سرشان، درد را حس می‌کنند.

درمان‌های احتمالی آینده

برخی از روش‌های جدید درمانی، در حال بررسی هستند. در ادامه، این روش‌ها را معرفی می‌کنیم:

• تحریک عصب اکسی‌پیتال (پس سری): در این روش، یک دستگاه کوچک روی عصب اکسی‌پیتال کاشته می‌شود که ایمپالس‌ها (تکانه) را از طریق الکترودها ارسال می‌کند. به نظر می‌رسد که به خوبی می‌توان آن را تحمل کرد و برای استفاده نیز ایمن است.
• تحریک عمیق مغزی (DBS): این روش شامل کاشت یک محرک در هیپوتالاموس است که به نظر می‌رسد با زمان‌بندی سردردهای خوشه ای مرتبط باشد. این کار باعث می‌شود که تکانه‌های الکتریکی در مغز تغییر کنند.

برخی از محققان معتقدند که درمان‌هایی که هیپوتالاموس را هدف قرار می‌دهند، احتمال موفقیت‌ بیشتری دارند و تحریک عمیق مغزی، تاکنون جذاب‌ترین گزینه برای بیمارانی است که به سایر درمان‌ها پاسخ نمی‌دهند. این روش جراحی، در حال حاضر برای کنترل یا درمان بیماری‌های دیگری (مانند پارکینسون و دیستونی ژنتیکی) با درصد موفقیت مطلوب در حال انجام است. با این حال، برای تأیید ایمنی و اثربخشی آن در زمینه درمان سردردهای خوشه ای، مطالعات بیشتری لازم است.

درمان پیشگیرانه

بیشتر مبتلایان به سردردهای خوشه ای، داروهای کوتاه مدت و بلند مدت مصرف می‌کنند. هنگامی که هر دوره از سردردها به پایان می‌رسد، درمان‌های کوتاه مدت متوقف می‌شوند؛ اما درمان‌های بلند مدت ممکن است همچنان ادامه پیدا کنند.

داروهای کوتاه مدت

مصرف این داروها تا زمانی ادامه پیدا می‌کند که یکی از داروهای بلند مدت، شروع به اثر کند.

نمونه‌هایی از داروهای کوتاه مدت عبارتند از:

• کورتیکواستروئیدها: این نوع استروئیدها، مانند پردنیزون، التهاب را سرکوب می‌کنند. این داروها، به سرعت اثر کرده و خاصیت پیشگیرانه دارند؛ به همین دلیل می‌توانند برای مبتلایان به علائم جدید یا افرادی که دوره‌ طولانی بهبودی داشته و دوره‌ سردرد کوتاه‌مدت دارند، کمک‌کننده باشند.
• ارگوتامین: این دارو به طور موقت رگ‌های خونی را در بدن منقبض می‌کند. از این دارو در هنگام شب و پیش از خواب، به صورت زیر زبانی یا به صورت شیاف مقعدی استفاده می‌شود. ارگوتامین را نمی‌توان هم زمان با تریپتان‌ها مصرف کرد. این دارو، همچنین، نباید برای مدت طولانی یا توسط افرادی که گردش خون ضعیفی دارند، استفاده شود.
• بی‌حسی روی عصب اکسی‌پیتال (پس‌ سری): تزریق بی‌حسی می‌تواند این عصب را که در قسمت پشت سر قرار دارد، بی‌حس کند. در نتیجه، پیام‌های درد که در امتداد مسیر عصبی حرکت می‌کنند، مسدود می‌شوند. این درمان، به محض این که یک داروی پیشگیرانه‌ دراز مدت شروع به کار کند، متوقف می‌شود.

داروهای بلند مدت

داروهای بلند مدت، در کل دوره‌ سردرد خوشه ای مصرف می‌شوند. ممکن است برخی از افراد، به بیش از یک داروی بلند مدت نیاز داشته باشند. برخی از داروهای بلند مدت عبارتند از:

• مهار کننده‌های کانال کلسیم مانند وراپامیل: این‌ داروها، در طول دوره‌ سردرد خوشه ای مصرف می‌شوند. سپس به تدریج دوز آن‌ها کم شده و در نهایت مصرف آن‌ها متوقف می‌شود؛ هرچند ممکن است برخی از افراد به استفاده‌ طولانی مدت از آن‌ها نیاز داشته باشند. عوارض جانبی مصرف این داروها شامل یبوست، حالت تهوع، خستگی، تورم مچ پا، افت فشار خون و گیجی است. در صورت افزایش دوز، به پایش منظم قلب نیاز خواهد بود.
• لیتیوم کربنات: این دارو که برای درمان اختلال دو قطبی استفاده می‌شود، در پیشگیری از سردردهای مزمن خوشه ای نیز مؤثر است. عوارض جانبی مصرف این دارو شامل افزایش ادرار، اسهال و لرزش (ترمور) است. شدت عوارض جانبی، معمولاً با دوز مصرفی مرتبط است؛ البته پزشک می‌تواند آن را تغییر دهد. با انجام منظم آزمایش خون، آسیب احتمالی کلیه بررسی و پایش می‌شود.
• داروهای ضد تشنج: داروهای ضد تشنج، مانند دیوالپروکس و توپیرامات نیز درمان‌های بلند مدت مؤثری برای سردردهای خوشه ای هستند.

نکته: 10 تا 20 درصد از مردم، در مقابل داروهایی که معمولاً برای درمان سردردهای خوشه ای مورد استفاده قرار می‌گیرند، مقاوم می‌شوند. در صورتی که حس می‌کنید داروی شما مانند قبل اثر ندارد، با پزشک خود در مورد احتمال بروز مقاومت دارویی صحبت کنید.

درمان طبیعی سردرد خوشه ای

از آنجا که دلایل بروز سردردهای خوشه ای هنوز ناشناخته است، هیچ‌گونه اقدام اثبات شده‌ مرتبط با سبک زندگی، برای جلوگیری از آن وجود ندارد.

به هر حال، انتظار می‌رود با توجه به محرک‌های بروز سردرد خوشه ای، برخی اقدامات به کاهش خطر سردرد کمک کنند. این اقدامات عبارتند از:

• پرهیز از مصرف الکل: در مواقعی که سردرد بروز می‌کند، پرهیز از مصرف الکل می‌تواند به کاهش تعداد سردردها کمک کند.
• پرهیز از مصرف برخی از داروها: نیتروگلیسرین استنشاقی، باعث گشاد شدن یا بزرگ شدن رگ‌های خونی می‌شود و با حملات سردرد خوشه ای مرتبط است.
• پرهیز از فعالیت در هوای گرم: ورزش کردن در هوای گرم می‌تواند باعث بروز سردردهای خوشه ای شود.
• حفظ دمای عادی بدن: افزایش ناگهانی دمای بدن، می‌تواند باعث ایجاد سردرد در افراد مستعد شود.
• ترک سیگار یا خودداری از مصرف آن: در مقایسه با سایر افراد، درصد زیاد و قابل توجهی از افرادِ مبتلا به سردردهای خوشه ای، سیگاری هستند. با توجه به این مسئله، ترک سیگار ممکن است به درمان سردرد خوشه ای کمک کند.
• حفظ یک الگوی خواب منظم: تغییرات روال خواب و نداشتن خواب کافی و مفید، با بروز سردردهای خوشه ای مرتبط است.

تفاوت میان سردرد خوشه ای و میگرن

سردردهای خوشه ای و میگرن، هر دو شکل شدیدی از سردرد هستند، اما با یکدیگر متفاوت‌اند و به درمان‌های متفاوتی هم نیاز دارند.

پیش از میگرن، فرد معمولاً «اورا» یا اختلالات بینایی، از جمله شراره‌های نور یا خطوط زیگزاگی را تجربه می‌کند. میگرن ممکن است تا 72 ساعت طول بکشد و معمولاً با حالت تهوع، استفراغ و حساسیت به نور همراه است.

سردرد خوشه ای ناگهان شروع می‌شود و پایان می‌یابد و تا مدت زمان کوتاه‌تری ادامه پیدا می‌کند. این عارضه، معمولاً باعث احتقان، پر آب شدن چشم و آبریزش بینی می‌شود. در بیشتر موارد، سردرد خوشه ای تنها یک طرف سر را درگیر می‌کند و چشمی که پر از آب می‌شود، در همان سمتِ سر قرار دارد.

فردی که میگرن دارد، ترجیح می‌دهد در هنگام حمله دراز بکشد؛ اما افرادی که سردرد خوشه ای را تجربه می‌کنند، می‌گویند که دراز کشیدن، درد را بدتر می‌کند.

سخن پایانی

سردرد خوشه ای یک اختلال غیرمعمول و شدید با ویژگی‌ها و درمان خاص است. همانند سایر انواع سردرد، تشخیص دقیق و برنامه درمانی مؤثر برای این عارضه ضروری است. اگرچه سردرد خوشه‌ای درمان قطعی ندارد، اما عارضه خطرناکی هم نیست. پس نباید باعث وحشت و اضطراب بیشتر شود. با رعایت نکات مطرح شده در این مقاله، ممکن است به مرور زمان دفعات و شدت این سردردها کمتر شده یا در نهایت به طور کامل برطرف شوند.

تجربه شما

آیا شما هم دچار سردرد می‌شوید؟ تا به حال ابتلا به سردردهای خوشه ای را تجربه کرده‌اید؟ به غیر از مواردی که در این مطلب به آن‌ها اشاره شد، چه روش‌های دیگری برای پیشگیری، کنترل و درمان سردرد خوشه ای می‌شناسید؟ تجربیات‌تان را با ما و دیگران به اشتراک بگذارید.