پروبیوتیک چیست و چه نقشی در سلامت انسان دارد؟

حتماً تا به امروز درباره پروبیوتیک‌ها، فواید و اثربخشی‌ آن‌ها در فرایند درمان بیماری‌های گوناگون مطالبی را شنیده‌اید. اما پروبیوتیک واقعاً چست؟ برخی از مردم احتمالاً تصور می‌کنند پروبیوتیک‌ها، مشابه ویتامین‌ها و مواد معدنی هستند، اما درحقیقت آن‌ها موجودات زنده‌ای هستند که در بدن ما زندگی و فعالیت می‌کنند.

با این مقاله همراه شوید تا بدانید چرا ما به پروبیوتیک‌ها نیاز داریم، پری‌بیوتیک‌ها چه هستند و هریک چه کارهایی برای ما انجام می‌دهند.

پروبیوتیک چیست؟

پروبیوتیک‌ها ترکیبی از باکتری‌های مفید و مخمرهایی هستند که به طور طبیعی در بدن ما زندگی می‌کنند. معمولاً به باکتری‌ها به عنوان عواملی بیماری‌زا، با دیدی منفی نگریسته می‌شود. در حالی که در درون و روی بدن، هم باکتری‌های خوب و مفید و هم باکتری‌های بیماری‌زا وجود دارند. پروبیوتیک‌ها، ازجمله باکتری‌های خوب هستند که به عملکرد بدن و حفظ سلامت آن کمک می‌کنند.

پروبیوتیک‌ها بخشی از جمعیت بزرگتری به نام میکروبیوم هستند. میکروبیوم‌ مجموعه‌ای از تمام میکروارگانیسم‌هایی است که به طور طبیعی در بدن انسان یافت می‌شوند. این میکروارگانیسم‌ها شامل باکتری‌ها، قارچ‌ها، ویروس‌ها و پروتوزوآ هستند که سهم بزرگی در وضعیت سلامتی و تندرستی انسان دارند. برای درک بهتر میکروبیوم، می‌شود آن را به صورت یک جنگل که از جمعیت متنوعی از موجودات مختلف تشکیل شده است، در نظر گرفت.

هر فرد میکروبیوم منحصر به خود را دارد. برای اینکه یک میکروارگانیسم پروبیوتیک محسوب شود، باید دارای ویژگی‌های خاصی باشد:

• خارج از بدن انسان، ماهیت مستقل داشته باشد.
• مصرف خوراکی آن ایمن باشد.
• بعد از مصرف (خورده شدن) بتواند در دستگاه گوارش به زندگی خود ادامه دهد (مقاومت در برابر اسید معده و مایع صفراوی).
• مفید بودن آن برای بدن ثابت شده باشد.

فواید پروبیوتیک برای سلامتی

همه پروبیوتیک‌ها مثل هم عمل نمی‌کنند و سویه‌های مختلف آن‌ها، فواید متفاوتی دارند. تعدادی از مواردی که پروبیوتیک‌ها ممکن است به سلامت بدن کمک کنند، در ادامه آمده است:

1) حفظ تعادل باکتری‌های مفید در سیستم گوارش

این باور وجود دارد که فواید پروبیوتیک‌ها ناشی از توانایی آن‌ها برای حفظ تعادل طبیعی باکتری‌های روده است. زمانی که این تعادل برهم بخورد، تعداد باکتری‌های مضر افزایش می‌یابد و مشکلات سلامتی ایجاد می‌شود.

این وضعیت ممکن است به خاطر بیماری یا مصرف داروهایی مانند آنتی‌بیوتیک‌ها، رژیم غذایی نامناسب و موارد دیگر به وجود آید. عدم تعادل میکروبیوم می‌تواند عواقبی مانند مشکلات گوارشی، حساسیت‌ها، مشکلات سلامت روان و چاقی به همراه داشته باشد.

2) پیشگیری و درمان اسهال

پروبیوتیک‌ها بیشتر با توانایی‌شان در پیشگیری از اسهال یا کاهش شدت آن شناخته می‌شوند. اسهال یکی از عوارض جانبی رایج مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها است که به دلیل تأثیر منفی آن‌ها بر تعادل باکتری‌های خوب و بد روده‌ اتفاق می‌افتد. بررسی‌های مختلف نشان می‌دهند مصرف پروبیوتیک،خطر ابتلا به اسهال ناشی از مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها را کاهش می‌دهد. علاوه بر این، پروبیوتیک‌ها می‌توانند به رفع انواع دیگر اسهال (که به مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها مربوط نمی‌شوند)، کمک کنند.

3) بهبود برخی از مشکلات روان

بسیاری از مطالعات، سلامت روده را با سلامت روان و خلق‌وخو مرتبط می‌دانند. تحقیقات روی انسان‌ها و حیوانات نشان داده است که مکمل‌های پروبیوتیک می‌توانند برخی از اختلالات ذهنی را بهبود بخشند. همچنین مطالعاتی دیگر نشان داده‌اند مصرف مکمل‌های حاوی سویه‌های بیفیدوباکترها (Bifidobacterium) و لاکتوباسیل‌ها (Lactobacillus) به مدت 1 تا 2 ماه، می‌توانند به بهبود اضطراب، افسردگی، اوتیسم، اختلال وسواس فکری- عملی (OCD) و حافظه کمک کنند.

4) حفظ سلامت قلب‌ 

سویه‌های خاصی از پروبیوتیک‌ها با کاهش LDL (کلسترول بد) و فشار خون، به حفظ سلامت قلب کمک می‌کنند. بعضی از باکتری‌های تولیدکننده اسید لاکتیک با تجزیه صفرا در روده‌، کلسترول را کاهش می‌دهند. صفرا، مایعی طبیعی است که عمدتاً از کلسترول تشکیل شده و در فرآیند هضم غذا دخیل است. پروبیوتیک‌ها با تجزیه صفرا، مانع از جذب مجدد آن در روده‌ می‌شوند و به این ترتیب، به کاهش کلسترول خون کمک می‌کنند.

5) کاهش شدت آلرژی‌های خاص و اگزما

تحقیقات قدیمی‌تر گزارش داده‌اند که سویه‌های خاصی از پروبیوتیک ممکن است به کاهش شدت اگزما در کودکان و نوزادان کمک کنند.

این در حالی است که مطالعه‌ای دیگر نشان می‌دهد علائم اگزما در افرادی که پروبیوتیک مصرف کرده بودند در مقایسه با افرادی که تحت درمان با پروبیوتیک‌ها قرار نگرفته بودند، یا بهبود نیافته یا بهبودی آن بسیار ناچیز بوده است.

تاکنون شواهد علمی زیادی برای ارتباط بین مصرف پروبیوتیک‌ها و کاهش شدت اگزما، به دست نیامده و تحقیقات بسیار بیشتری در این زمینه لازم است.

6) کاهش علائم برخی از مشکلات گوارشی

طبق نتایج برخی مطالعات، انواع خاصی از پروبیوتیک‌ها از سویه‌های بیفیدوباکتریوم‌ و لاکتوباسیلوس‌، علائم افراد مبتلا به کولیت اولسراتیو (بیماری التهاب روده بزرگ و راست روده، همراه با ایجاد زخم‌های کوچک روی آن) را بهبود می‌بخشند. نتایج یک مطالعه‌ تحقیقاتی نشان داده است که تأثیر مصرف مکمل‌های حاوی گونه‌ای از اشریشیا کولی به نام نیسل 1917 (EcN) در بهبود افراد مبتلا به کولیت اولسراتیو به اندازه دارو است.

به نظر می‌رسد پروبیوتیک‌ها تأثیر اندکی بر علائم بیماری کرون (نوعی بیماری التهابی روده) دارند. هرچند که، ممکن است فوایدی نیز برای سایر بیماری‌های روده داشته باشند. تحقیقات اولیه نشان می‌دهند آن‌ها به بهبود علائم سندرم روده تحریک‌پذیر (IBS) کمک می‌کنند.

7) تقویت سیستم ایمنی

پروبیوتیک‌ها به تقویت سیستم ایمنی کمک می‌کنند و از رشد باکتری‌های زیان‌آور روده جلوگیری می‌کنند. مطالعاتی نشان داده‌اند برخی از پروبیوتیک‌ها تولید آنتی‌بادی‌های طبیعی را در بدن افزایش می‌دهند. آن‌ها گروهی از سلول‌های ایمنی مانند سلول‌های تولیدکننده IgA، لنفوسیت‌های T و سلول‌های کشنده طبیعی را نیز تقویت می‌کنند.

تحقیقات قدیمی‌تر نشان داده‌اند که مصرف پروبیوتیک‌ها احتمال ابتلا به عفونت‌های تنفسی و طول دوره بیماری را کاهش می‌دهد. با این وجود، شواهد ارائه‌شده در این زمینه هنوز ضعیف هستند. در مطالعه دیگری که روی بیش از ۵۷۰ کودک صورت گرفت، مشخص شد مصرف لاکتوباسیلوس GG، دفعات و شدت عفونت‌های تنفسی را تا ۱۷ درصد کاهش داده است.

علاوه بر این، مطالعات دیگر گزارش داده‌اند که مصرف لاکتوباسیلوس کریسپاتوس (Lactobacillus crispatus)، خطر ابتلا به عفونت مجاری ادراری را تا ۵۰ درصد در زنان کاهش می‌دهد.

البته همچنان مطالعات بیشتری برای پی بردن به میزان ارتباط بین پروبیوتیک‌ها و ایمنی بدن نیاز است.

8) کاهش وزن و چربی شکمی

پروبیوتیک‌ها با استفاده از مکانیسم‌های مختلفی به کاهش وزن کمک می‌کنند. برای مثال، برخی از پروبیوتیک‌ها از جذب چربی‌ها در روده جلوگیری می‌کنند. درنتیجه، این چربی‌ها به جای ذخیره شدن در بدن از طریق مدفوع دفع می‌شوند. همچنین، پروبیوتیک‌ها به داشتن احساس سیری برای مدت طولانی‌تر، افزایش کالری‌سوزی و متعاقباً ذخیره کمتر چربی در بدن، کمک می‌کنند.

مطالعات نشان داده‌اند پروبیوتیک‌های خاصی مانند لاکتوباسیلوس رامنوسوس، و لاکتوباسیلوس گاسری (Lactobacillus gasseri) به طور مستقیم به کاهش وزن کمک می‌کنند.

نکته: همه پروبیوتیک‌ها به کاهش وزن کمک نمی‌کنند. برخی از مطالعات مشخص کرده‌اند پروبیوتیک‌هایی مانند لاکتوباسیلوس اسیدوفیلوس می‌توانند حتی باعث افزایش وزن شوند. بنابراین به مطالعات بیشتری برای مشخص شدن تأثیر پروبیوتیک‌ها بر وزن نیاز است.

منابع غذایی حاوی پروبیوتیک

استفاده از پروبیوتیک‌ها به صورت مکمل، روش متداولی برای مصرف آن‌ها است. البته پروبیوتیک‌ها در محصولات غذایی تخمیرشده نیز یافت می‌شوند.

برخی از مواد غذایی طبیعی که منبع پروبیوتیک هستند، عبارتند از:

• ماست
• کفیر
• برخی از انواع پنیر
• ترشی
• غذاهای تخمیر شده (مانند کیمچی و برخی دیگر از غذاهای آسیای شرقی)

پری‌بیوتیک چیست؟

پری‌بیوتیک‌ها فیبرهای گیاهی خاصی هستند که به رشد باکتری‌های مفید روده کمک می‌کنند. در واقع، پری‌بیوتیک‌ها به عنوان منبع غذایی میکروارگانیسم‌های روده عمل می‌کنند.

منبع پری‌بیوتیک‌ها، بسیاری از میوه‌ها و سبزیجات هستند، به‌ویژه آن‌هایی که کربوهیدرات‌های پیچیده مانند فیبر و نشاسته مقاوم دارند. بدن نمی‌تواند این کربوهیدرات‌ها را هضم کند، درنتیجه از دستگاه گوارش عبور می‌کنند تا غذایی برای باکتری‌ها و سایر میکروب‌ها باشند. میکروارگانیسم‌های روده پری‌بیوتیک‌ها را متابولیزه و تخمیر می‌کنند. این فرآیندها برای سلامت روده بسیار مفید هستند و با تولید محصولات جانبی متفاوتی نظیر اسیدهای چرب با زنجیره کوتاه به روش‌های مختلف بر بدن تأثیر می‌گذارند.

منابع پری‌بیوتیک

گیاهان متعددی پری‌بیوتیک محسوب می‌شوند. ازجمله:

• سیر
• پیاز
• تره‌فرنگی
• مارچوبه
• موز
• جو
• جو دوسر
• سیب
• تخم کتان
• دانه کاکائو

مصرف چه نوع پروبیوتیکی توصیه می‌شود؟

از پروبیوتیک‌ها می‌توان برای کمک به فرآیند درمان مشکلات سلامتی گوناگونی استفاده کرد.

پروبیوتیک‌ها انواع بسیاری دارند؛ ازجمله لاکتوباسیل‌ها (مانند لاکتوباسیلوس اسیدوفیلوس، لاکتوباسیلوس GG)، بیفیدوباکترها (مانند بیفیدوباکتریوم بیفیدوس) و برخی مخمرها (مانند ساکارومایسز بولاردی). پروبیوتیک‌های مختلف تأثیرات متفاوتی دارند. درنتیجه، در حالی که یک نوع پروبیوتیک به درمان عفونت واژن یا اسهال کمک می‌کند، نوع دیگر هیچ تأثیری بر این مشکلات ندارد.

نکته بسیار مهم: قبل از شروع به مصرف مکمل پروبیوتیک، با پزشک‌تان مشورت کنید تا مکملی که بیشترین کمک را به درمان شما می‌کند، برایتان تجویز کند.

آیا دستورالعملی برای نگهداری از پروبیوتیک‌ها وجود دارد؟

چندین سویه از پروبیوتیک‌ها بسیار حساس هستند و باید از برخی شرایط محیطی مانند گرما و نور محافظت شوند. اگر پروبیوتیک‌ها در معرض این عوامل قرار بگیرند ممکن است تجزیه شده و از بین بروند. به همین دلیل گاهی نیاز به نگهداری پروبیوتیک‌ها در یخچال یا مکان خاص دیگری است.

همیشه پس از خریداری محصولات پروبیوتیکی، برچسب روی آن‌ها را به منظور اطلاع از شرایط صحیح نگهداری بخوانید و آن‌ها را پیش از به پایان رسیدن تاریخ مصرف، استفاده کنید. پیروی از این نکات تضمین می‌کند که سویه‌های پروبیوتیک موجود در این محصولات تا زمان مصرف زنده بمانند و شما از مزایای آن‌ها بهره‌مند شوید.

سخن پایانی

پروبیوتیک‌ها موجودات زنده سودمندی هستند که به ما کمک می‌کنند زندگی بهتری داشته باشیم. اما مانند هر داروی دیگری باید به شکل درستی مصرف شوند. پزشک با تشخیص مشکل‌تان، به شما کمک می‌کند تا پروبیوتیک مناسب را انتخاب کنید. برای تعادل میکروبیوم روده‌تان می‌توانید مواد لبنی حاوی پروبیوتیک را مصرف کنید.

نظر شما درباره پروبیوتیک‌ها

آیا شما هم تا به حال برای درمان مشکلاتی که داشته‌اید از محصولات یا مکمل‌های پروبیوتیک استفاده کرده‌اید؟ روند درمان‌تان چگونه بوده است؟ از آن راضی بودید؟ اگر در این زمینه تجربه‌ای دارید خوشحال می‌شویم با ما به اشتراک بگذارید.

تیم نویسندگان

دکتر مهدیه بهشادفر

• کانسیلر چیست و چگونه باید از آن استفاده کرد؟
• پرایمر: انواع، مزایا و نحوه استفاده از آن
• انواع ویتامین‌های گروه ب و نقش آن‌ها در سلامت بدن
• کک و مک چیست؟ با علت بروز و روش‌های درمان آن آشنا شوید