سردرد بازگشتی چگونه به وجود می‌آید و راه درمان آن چیست؟

بسیاری از ما وقتی دچار سردرد می‌شویم، فوراً سراغ کابینت داروها یا داروخانه می‌رویم تا از یک قرص مسکن بدون نسخه‌ مانند استامینوفن، آسپرین، ایبوپروفن یا داروهای کاهنده درد کافئین‌‌دار کمک بگیریم. اما مهم است بدانید وقتی که دستورالعمل روی بسته یا توصیه‌‌های پزشکتان را رعایت نکنید، همین داروهایی که برای تسکین درد استفاده می‌کنید، ممکن است خود باعث سردرد بازگشتی شوند.

اگر از افرادی هستید که عادت دارید مرتب از مسکن‌های بدون نسخه استفاده کنید، خواندن این مقاله برای شما ضروری است.

سردرد بازگشتی چیست؟

سردرد بازگشتی که با نام «سردرد ناشی از مصرف بیش از حد دارو» هم شناخته می‌شود، در نتیجه مصرف مکرر یا بیش از حد داروهای مسکن یا ضد میگرنی ایجاد می‌شود که برای درمان حملات سردرد از آن‌ها استفاده می‌شود. این داروها با داروهای پیشگیری‌کننده‌‌ای که باید روزانه مصرف شوند، یکسان نیستند.

به عبارت دیگر، همان داروهایی که در ابتدا باعث کاهش سردرد می‌شوند، اگر به دفعات زیاد مصرف شوند، مدتی بعد باعث تحریک و بروز سردرد خواهند شد. سردردهای بازگشتی می‌توانند فلج‌کننده باشند و فعالیت‌های روزمره افراد را مختل کنند یا منجر به کاهش بازدهی فرد در خانه و محیط کار شوند.

علائم سردرد بازگشتی

نشانه‌ها و علائم سردرد بازگشتی،‌ با توجه به نوع سردرد و دارویی که مصرف می‌کنید متفاوت است. این سردردها معمولاً:

• هر روز یا تقریباً هر روز بروز می‌کنند و اغلب باعث می‌شوند صبح زود از خواب بیدار شوید.
• با داروهای مسکن بهبود پیدا می‌کنند، اما با کمرنگ شدن اثر دارو بازمی‌گردند.

سایر علائم و نشانه‌ها عبارتند از:

• حالت تهوع
• بی‌قراری
• مشکل تمرکز
• مشکلات حافظه
• تحریک‌پذیری

سردردهای بازگشتی چقدر شایع هستند؟

سردرد بازگشتی، یک اختلال شایع است. طبق آمار سازمان بهداشت جهانی (WHO) 5 درصد از افراد جامعه، این نوع سردرد را تجربه می‌کنند. این سردرد بیشتر در میان زنان (با نسبت 3 تا 4 برابر بیشتر از مردان)، مبتلایان به بیماری‌هایی با درد مزمن و نیز افرادی که دچار اضطراب و افسردگی هستند، شایع است.

چه داروهایی محرک بروز سردردهای بازگشتی هستند؟

انواع مختلفی از داروها می‌توانند به بروز سردردهای بازگشتی منجر شوند. برای مثال، افراد مبتلا به میگرن که داروهای مسکن بدون نسخه مانند‌ استامینوفن، ایبوپروفن یا ناپروکسن را بیش از ۱۵ روز در ماه مصرف می‌کنند، در معرض خطر سردرد بازگشتی قرار دارند.

مصرف مسکن‌هایی که حاوی ترکیبی از کافئین، آسپرین و استامینوفن هستند، داروهای ترکیبی حاوی بوتالبیتال (نوعی باربیتورات) و تریپتان‌ها ازجمله سوماتریپتان، ارگوت‌ها یا مسکن‌های اپیوئیدی (مانند کدئین و مورفین) بیشتر از ده روز در ماه، منجر به بروز این نوع سردرد می‌شوند.

تحقیقات نشان داده‌اند که مصرف داروهای حاوی بوتالبیتال و مسکن‌های اپیوئیدی می‌تواند خطرناک باشد چون این ترکیبات باعث می‌شوند میگرن شخص از وضعیت گاه‌به‌گاه (بروز صفر تا چهارده روز در ماه) به مزمن (بروز ۱۵ روز یا بیشتر در ماه) تغییر کند.

فهرست کوتاهی از این داروها شامل موارد زیر است:

• آسپرین
• داروهای ضد احتقان سینوس
• استامینوفن
• داروهای ضد التهاب غیراستروئیدی (NSAID) مانند ایبوپروفن و ناپروکسن
• داروهای آرام‌بخش
• کدئین و مخدرهای تجویزی
• داروهای تریپتان ضد میگرن مانند سوماتریپتان و زولمی تریپتان
• داروهای ترکیبی ضد سردرد بدون نسخه حاوی کافئین
• ارگوتامین‌ها
• مسکن‌های ترکیبی حاوی بوتالبیتال

نکته: افرادی که سابقه سردرد اولیه ندارند و این داروهای مسکن را برای کمردرد،‌ گردن‌درد یا التهاب مفاصل (آرتریت) مصرف می‌کنند، معمولاً به سردرد بازگشتی دچار نمی‌شوند.

چگونه برای سردردهای روزانه خود از داروها استفاده کنیم؟

چندین داروی رایج برای جلوگیری از سردرد وجود دارند. داروهای پیشگیری از سردرد باید هر روز مصرف شوند. در ادامه به چند مورد از این داروها اشاره شده است:

• داروهای ضدافسردگی سه حلقه‌ای مانند آمی تریپتیلین و نورتریپتیلین
• داروهای ضدصرع مانند والپروئیک اسید، گاباپنتین و توپیرامات
• مسدودکننده‌های بتا مانند پروپرانولول

این داروها می‌توانند به شما کمک کنند تا کمتر دچار سردرد شوید. اما آن‌ها از وقوع هر سردردی جلوگیری نمی‌کنند. ممکن است شش هفته یا بیشتر طول بکشد تا درمان دارویی اثر کند. با پزشک خود در مورد اینکه کدام دارو برای شما مناسب است صحبت کرده و از دستورالعمل‌های او هنگام مصرف این داروها پیروی کنید.

آیا مسکن‌ها باعث درد می‌شوند؟

مسکن‌ها مستقیماً باعث ایجاد درد نمی‌شوند. اما وقتی اثر مسکن‌‌ها کمرنگ می‌شود، بدن ممکن است واکنشی مانند علائم ترک دارو از خود نشان دهد. در نتیجه، مجبور می‌شوید داروی بیشتری مصرف کنید و این موضوع به بروز سردردی دیگر منجر خواهد شد. این چرخه ادامه می‌یابد، تا حدی که اغلب اوقات به سردردهای صبحگاهی هرروزه با درد بیشتر تبدیل می‌شوند.

مصرف داروهای حاوی کافئین، باعث شیوع بیشتر سردردهای بازگشتی می‌شوند. این ماده در بسیاری از مسکن‌‌ها وجود دارد تا اثربخشی سایر ترکیبات را تسریع کند. کافئین موجود در داروها، در کنار کافئینی که از سایر منابع (قهوه، چای، آب گازدار و شکلات) دریافت می‌کنید، احتمال بروز سردرد بازگشتی را در شما افزایش می‌دهد.

چه عواملی خطر بروز سردرد بازگشتی را افزایش می‌دهند؟

هر شخصی با سابقه ابتلا به سردردهای تنشی، میگرن و یا میگرن مزمن، در صورت مصرف بیش از حد قرص‌های مسکن، ممکن است دچار سردرد بازگشتی شود.

عوامل خطر ابتلا به سردردهای بازگشتی عبارتند از:

• سابقه ابتلا به سردردهای مزمن: سابقه سردردهای مزمن به ‌ویژه میگرن، شما را در معرض خطر ابتلا به این عارضه قرار می‌دهد.
• مصرف مکرر داروهای سردرد: مصرف مسکن‌های ترکیبی، ارگوتامین و تریپتان‌ها برای 10 روز در ماه یا بیشتر، همچنین استفاده از مسکن‌های ساده بیش از ۱۵ روز در ماه، خطر ابتلا به این بیماری را افزایش می‌دهد. این امر به ویژه زمانی صادق است که بازه مصرف منظم این داروها سه ماه یا بیشتر ادامه پیدا کند.

چرخه سردرد بازگشتی چیست؟

همان‌طور که پیش‌تر اشاره کردیم، داروهای مسکن یا ضد میگرن، وقتی که در مواقع لزوم و برای تسکین درد مصرف شوند، از بروز سردرد جلوگیری می‌کنند. اما اگر شخصی با اختلال سردرد اولیه، مانند میگرن یا سردرد تنشی، این داروهای مسکن را بیشتر از دو تا سه روز در هفته مصرف کند، احتمالاً به سردرد بازگشتی (سردرد ثانویه) دچار می‌شود.

سردردهای بازگشتی در افراد مبتلا به میگرن

درباره سردردهای میگرنی، میزان بروز سردرد بازگشتی تا حد زیادی به نوع داروی مصرفی بستگی دارد. بسیار مهم است که درباره مصرف صحیح این داروها با پزشک مشورت کنید.

مصرف بیش از حد مسکن‌‌ها می‌تواند اعتیادآور باشد. همچنین زمانی که تأثیر دارو از بین می‌رود، می‌تواند به بروز درد شدیدتر یا سایر عوارض جانبی جدی منجر شود.

سردردهای بازگشتی چگونه تشخیص داده می‌شوند؟

هنگام مراجعه به پزشک برای هر نوع سردردی، او درباره علائم‌تان می‌پرسد. شما می‌توانید به پزشکتان کمک کنید تا تشخیص دهد دچار چه نوع سردردی هستید. درمان شما منحصراً با نوع سردردتان مرتبط است.

تشخیص ابتلا به سردرد بازگشتی در صورتی است که شخص بیش از ۱۵ روز در ماه و حداقل به مدت سه ماه در حین مصرف داروهای مسکن و ضد میگرن، دچار سردرد شود. علائم دیگر این عارضه عبارتند از: حالت تهوع، استفراغ، حساسیت به نور، حساسیت به صدا، تحریک‌پذیری، مشکل تمرکز، بی‌خوابی، بی‌قراری و یبوست.

چه زمانی به پزشک مراجعه کنیم؟

سردردهای گاه‌وبیگاه، شایع هستند. با این حال، باید آن‌ها را جدی بگیرید. چراکه برخی از انواع سردردها ممکن است زندگی شما را تهدید کنند. بنابراین، اگر سردرد شما ویژگی‌های زیر را دارد، فوراً به پزشک مراجعه کنید:

• ناگهانی و شدید است.
• با تب، خشکی و گرفتگی گردن، بثورات پوستی، سردرگمی، تشنج، دوبینی، ضعف، بی‌‌حسی یا دشواری در صحبت‌کردن همراه است.
• پس از آسیب به سر به وجود آمده است.
• با استراحت و مصرف مسکن، بدتر می‌شود.
• نوع جدیدی از سردرد که پایدار است (به‌ ویژه در افراد بالای ۵۰ سال)
• با تنگی نفس همراه است.
• وقتی ایستاده‌اید، سردرد دارید و وقتی دراز می‌کشید از بین می‌رود.

اگر موارد زیر را مشاهده کردید، به پزشکتان مراجعه کنید:

• معمولاً دو بار یا بیشتر در هفته دچار سردرد می‌شوید.
• بیش از دو بار در هفته برای سردردتان از مسکن استفاده می‌کنید.
• برای تسکین سردردتان باید بیش از مقادیر توصیه‌شده، مسکن بدون نسخه مصرف کنید.
• الگوی سردردتان تغییر می‌کند.

پیشگیری از سردردهای بازگشتی

برای پیشگیری از سردردهای بازگشتی لازم است موارد زیر را رعایت کنید:

• داروهای سردرد را طبق تجویز پزشک مصرف کنید.
• اگر بیش از دو بار در هفته باید داروی ضد سردرد مصرف کنید، با پزشک خود تماس بگیرید.
• از مصرف داروهای حاوی بوتالبیتال یا مسکن‌های اپیوئیدی اجتناب کنید.
• مسکن‌‌های بدون نسخه را کمتر از ۱۵ روز در ماه مصرف کنید.
• مصرف تریپتان‌ها یا مسکن‌های ترکیبی را به حداکثر ۹ روز در ماه محدود کنید.

خودمراقبتی برای پیشگیری از سردرد بازگشتی

با رعایت چند توصیه ساده و در عین حال مهم، می‌توانید از ابتلا به بیشتر انواع سردرد جلوگیری کنید:

• از محرک‌های بروز سردرد اجتناب کنید: اگر مطمئن نیستید چه عواملی باعث تحریک سردردتان می‌شوند، یک جدول دقیق و روزانه از جزئیات سردردهایتان تهیه کنید. در نهایت، الگویی در همه آن‌ها پیدا خواهید کرد.
• به اندازه کافی بخوابید: هر روز و حتی آخر هفته‌‌ها، در ساعت مشخصی به رختخواب بروید و از خواب بیدار شوید.
• هیچ کدام از وعده‌های غذایی را حذف نکنید: روزتان را با صبحانه سالم شروع کنید و نهار و شام را سر ساعت مشخصی بخورید.
• به اندازه کافی آب بنوشید: حتماً به میزان کافی آب یا سایر نوشیدنی‌های بدون کافئین بنوشید.
• منظم ورزش کنید: فعالیت جسمانی باعث می‌شود بدنتان مواد شیمیایی‌ای را آزاد کند که جلوی رسیدن سیگنال‌های درد به مغز را می‌گیرند. با تأیید پزشکتان فعالیت بدنی مناسبی مانند پیاده‌‌روی، شنا یا دوچرخه‌‌سواری را که از آن لذت می‌برید، انتخاب کنید.
• استرس خود را کم کنید: برای اینکه استرس خود را کم‌ کنید، منظم باشید. همیشه از قبل برنامه‌ریزی کنید و سعی کنید برنامه‌تان تا جای ممکن ساده و سبک باشد. مثبت‌اندیشی نیز به کاهش استرس کمک می‌کند.
• وزن خود را کم کنید: چاقی می‌تواند به بروز سردرد منجر شود. پس در صورت نیاز به کاهش وزن، برنامه مناسب خود را پیدا کنید.
• سیگار را ترک کنید: اگر سیگار می‌کشید، درباره ترک آن با پزشکتان صحبت کنید. سیگارکشیدن با خطر بروز سردرد بازگشتی مرتبط است.

درمان سردرد بازگشتی

معمولاً وقتی مصرف دارو را قطع می‌کنید یا به تدریج مقادیر کمتری دارو مصرف می‌کنید، کنترل سردرد آسان‌تر خواهد شد. پزشک احتمالاً از شما خواهد خواست تا علائم سردردتان و موارد دیگری همچون «هر چند وقت یک‌بار دچار سردرد می‌شوید؟ سردردتان چه مدت طول می‌کشد؟ چه داروهایی مصرف می‌کنید؟ مقدار داروهای مصرفی‌تان چقدر است و چند بار در هفته از آن‌ها استفاده می‌کنید؟» را ثبت کنید.

برخی از افراد باید با بررسی پزشکی دقیق‌تر، سم‌زدایی شوند تا اثر داروها از بدن‌شان پاک شود. بنابراین مهم است که یک متخصص وضعیت شما را بررسی کند.

برای شکستن چرخه سردرد بازگشتی باید مصرف مسکن‌ها را کم کنید. با توجه به دارویی که مصرف می‌کنید، پزشکتان احتمالاً توقف فوری دارو یا کاهش تدریجی میزان مصرف را توصیه می‌کند.

شکستن چرخه

وقتی مصرف داروها را متوقف می‌کنید، قبل از بهبود یافتن، سردردهایتان بدتر می‌شوند. وابستگی به برخی داروها عامل خطری است که به سردرد بازگشتی منجر می‌شود. برای همین ممکن است به علائم ترک دچار شوید. این علائم عبارتند از:

• نگرانی
• بی‌قراری
• حالت تهوع
• استفراغ
• بی‌خوابی
• یبوست

این علائم معمولاً از دو تا ده روز طول می‌کشند، اما گاهی اوقات تا چند هفته هم باقی می‌مانند.

به منظور کمک به تسکین سردرد و عوارض جانبی مرتبط با ترک دارو، پزشک شما احتمالاً درمان‌های متنوعی را تجویز می‌کند. این روش با نام «درمان انتقالی» یا «درمان پل» شناخته می‌شود. درمان‌ها احتمالاً شامل مصرف داروهای ضد التهاب غیراستروئیدی، کورتیکواستروئید‌ها،‌ یا دی‌هیدرو ارگوتامین (نوعی ارگوت تزریقی) خواهند بود.

درباره میزان فایده درمان انتقالی و میزان تأثیر بیشتر داروها در مقایسه با یکدیگر، اختلاف نظر وجود دارد.

نکته: سردردهای ناشی از ترک داروها معمولاً در کمتر از یک هفته بهبود می‌یابند.

بستری‌شدن

گاهی اوقات، وقتی مصرف مسکن‌ها را قطع می‌کنید، بهتر است در یک محیط تحت کنترل باشید. اگر شرایط زیر را دارید، توصیه می‌شود برای مدت کوتاهی در بیمارستان بستری شوید:

• بیماری‌های دیگری مانند افسردگی یا اضطراب دارید.
• مقادیر بالایی از داروهایی که مخدر یا بوتالبیتال دارند مصرف می‌کنید.
• به سوء مصرف آرام‌بخش‌ها، مسکن‌های اپیوئیدی یا باربیتورات‌ها دچار هستید.

رفتاردرمانی شناختی (CBT)

در طول این درمان گفت‌وگو محور، شما روش‌های کنار آمدن با سردردتان را یاد می‌گیرید. همچنین در رفتاردرمانی شناختی، بر عادت‌های سبک زندگی سالم تمرکز کرده و جدولی از سردردهای روزانه‌تان تهیه می‌کنید.

سخن پایانی

سردردهای بازگشتی در افرادی بروز می‌کنند که برای سرکوب و تسکین انواع دیگری از سردردها، که معمولاً انواع مزمن آن هستند، به صورت منظم دارو مصرف می‌کنند. برای کنترل و سرکوب سردردهای بازگشتی، تقریباً همه بیماران به پشتیبانی و مشورت با یک پزشک نیاز دارند. اما برای تسهیل این وضعیت، تا زمان مراجعه به پزشک، داروهایتان را طبق تجویز پزشک مصرف کنید و از خودتان مراقبت کنید.

عادت‌های سبک زندگی سالم مانند خواب کافی، مصرف مقدار کافی میوه و سبزیجات و ورزش منظم به پیشگیری از سردردها کمک می‌کنند. اجتناب از هر نوع محرک شناخته‌شده بروز سردرد، از وقوع آن جلوگیری می‌کند. تهیه جدول روزانه از سردردهایتان پیش از مراجعه به پزشک، می‌تواند بسیار مفید باشد. در این جدول، زمان بروز سردردهایتان، شدت و مدت آن‌ها، کارهایی که هنگام شروع سردرد انجام می‌دهید و واکنش بدن‌تان به سردردها را ثبت کنید.

از تجربه خودتان بگویید

سردرد مشکلی است که تقریباً همه ما در زندگی آن را تجربه کرده‌ایم. اما سردرد بازگشتی چطور؟ با توجه به نکاتی که درباره سردردهای بازگشتی در این مقاله خواندید، فکر می‌کنید سردردهای شما از نوع بازگشتی هستند؟ اگر اینطور است، برای پیشگیری و درمان آن‌ها چه می‌کنید؟ از تجربه‌تان برایمان بنویسید.