کم خونی یکی از شایع‌ترین عارضه‌ها در سراسر جهان است که افراد زیادی با آن دست‌وپنجه نرم می‌کنند. این عارضه بیشتر زنان و کودکان را تحت تأثیر قرار می‌دهد و از مهم‌ترین علائم آن می‌توان به احساس خستگی بیش از حد و تنگی نفس اشاره کرد. عوامل مختلفی در بروز کم خونی نقش دارند. بنابراین درمان این عارضه نیازمند شناخت عامل به وجود آورنده آن است.
ما در این مقاله به بررسی مهم‌ترین علل بروز کم خونی و انواع مختلف آن می‌پردازیم. همچنین برخی از راه‌های درمانی موجود برای کم خونی را مرور خواهیم کرد؛ پس با ما همراه باشید.
کم خونی چیست؟
کم خونی (آنمی) به شرایطی گفته می‌شود که گلبول‌های قرمز یا هموگلوبین به تعداد کافی برای حمل اکسیژن به بافت‌ها وجود ندارد. درنتیجه این امر فرد احساس خستگی یا ضعف می‌کند. همچنین ممکن است دچار تنگی نفس، گیجی، سردرد یا ضربان قلب نامنظم شود. برخی از انواع کم خونی کوتاه‌مدت و خفیف هستند، ولی برخی دیگر می‌توانند تا پایان عمر ادامه داشته باشند. اگر آنمی درمان نشود می‌تواند زندگی و سلامت افراد را به خطر بیندازد.
وظیفه گلبول‌های قرمز خون چیست؟
گلبول‌های قرمز وظیفه اکسیژن‌رسانی به قسمت‌های مختلف بدن را بر عهده دارند. این گلبول‌ها حاوی پروتئینی به نام هموگلوبین هستند که سرشار از آهن است و سبب رنگ قرمز خون می‌شود. هموگلوبین به گلبول‌های قرمز کمک می‌کند تا اکسیژن را از ریه‌ها به تمام قسمت‌های بدن برسانند و دی اکسید کربن را از اعضای بدن بگیرند و به ریه‌ها ببرند.
علائم کم خونی
افرادی که به کم خونی خفیف مبتلا هستند معمولاً علائمی ندارند. با توجه به علت بروز آنمی، علائم آن ممکن است به‌سرعت یا به‌آهستگی ظاهر شوند. بارزترین علامت کم خونی احساس خستگی بیش از حد است. سایر علائمی که در بیشتر انواع کم خونی مشترک هستند عبارتند از:
- تنگی نفس: به‌سختی نفس کشیدن
- گیجی و غش: احساس گیجی و عدم تعادل هنگام ایستادن
- صدای کوبش یا زنگ در گوش: وزوز متناوب یکی از گوش‌ها
- پوست زرد یا رنگ‌پریده: در این وضعیت پوست از حالت طبیعی رنگ‌پریده‌تر می‌شود
- سردرد: کم خونی ناشی از کمبود آهن و کم خونی ناشی از میزان پایین هموگلوبین می‌توانند باعث سردرد شوند
- درد قفسه سینه: این درد به صورتی است که انگار چیزی روی قفسه سینه سنگینی می‌کند یا آن را فشار می‌دهد
- ضربان قلب نامنظم یا سریع (آریتمی): در کم خونی، قلب برای جبران میزان پایین اکسیژن، باید خون بیشتری را پمپاژ کند. درنتیجه، این وضعیت می‌تواند باعث بزرگ‌شدن قلب یا نارسایی قلبی شود.
سایر علائم آنمی عبارتند از:
- ضعف
- لرز
- خونریزی
- درد؛ ازجمله در استخوان‌ها، قفسه سینه، شکم و مفاصل
- مشکلات رشد در کودکان و نوجوانان
- سردی دست‌ها و پاها
علت کم خونی
کم‌خونی زمانی بروز می‌کند که مقدار کافی هموگلوبین یا گلبول قرمز در خون وجود نداشته باشد. این اتفاق زمانی می‌افتد که بدن:
- به مقدار کافی هموگلوبین یا گلبول قرمز تولید نکند.
- در اثر خونریزی مقدار زیادی گلبول قرمز و هموگلوبین از دست بدهد و با سرعت طبیعی نتواند مقدار از دست رفته را جایگزین کند.
- گلبول‌های قرمز خون و هموگلوبین را از بین ببرد.
انواع کم خونی براساس علت بروز آن‌ها
بیش از ۴۰۰ نوع کم‌خونی وجود دارد. انواع کم‌خونی در ۳ گروه دسته‌بندی می‌شوند:
1) کم خونی تغذیه‌ای
- کم خونی ناشی از کمبود آهن شایع‌ترین نوع کم خونی است. این وضعیت زمانی بروز می‌کند که بدن مقدار کافی آهن برای تولید هموگلوبین نداشته باشد. همان‌طور که پیش از این گفته شد، هموگلوبین پروتئینی در گلبول‌های قرمز خون است که باعث می‌شود گلبول‌های قرمز اکسیژن را به تمام اعضای بدن برسانند.
- کم خونی مگالوبلاستیک ناشی از کمبود ویتامین B12 یا ویتامین B9 (فولات) در بدن است.
- کم خونی بدخیم یا پرنیشیوز (Pernicious Anemia) نوعی بیماری خود ایمنی بوده که مانع از جذب ویتامین B12 در بدن می‌شود و یکی از دلایل کمبود این ویتامین در بدن به حساب می‌آید.
2) کم خونی ارثی
- کم خونی سلول داسی‌شکل (Sickle Cell Anemia): در این نوع کم‌خونی شکل گلبول‌های قرمز خون تغییر می‌کند. در حالت طبیعی گلبول‌های قرمز صاف، گرد و منعطف هستند. درحالی که در این نوع از کم خونی به حالت سفت، چسبنده و داسی‌شکل در می‌آیند. این وضعیت باعث کاهش جریان خون یا مسدود شدن آن می‌شود.
- کم خونی دیاموند- بلک فان (Diamond-Blackfan Anemia): این نوع اختلال بر مغز استخوان اثر می‌گذارد و درنتیجه تولید گلبول‌های قرمز را مختل می‌کند.
3) کم‌خونی ناشی از گلبول‌های قرمز غیر طبیعی
- کم‌خونی همولیتیک: در این نوع کم‌خونی، گلبول‌های قرمز خون سریع‌تر از سرعت معمول تخریب یا نابود می‌شوند.
- کم‌خونی آپلاستیک: در افراد مبتلا به کم خونی آپلاستیک، سلول‌های بنیادی مغز استخوان به اندازه کافی گلبول قرمز تولید نمی‌کنند.
تشخیص کم خونی
پزشک به‌منظور تشخیص کم خونی، احتمالاً از شما راجع به سوابق درمانی و بیماری‌های خانوادگی‌تان سؤال می‌پرسد، شما را معاینه کرده و آزمایش خون تجویز می‌کند. این آزمایش‌ها ممکن است یکی از این موارد باشند:
- آزمایش شمارش کامل سلول‌های خونی (CBC): از این آزمایش برای تشخیص کم خونی، هماتوکریت (میزان گلبول‌های قرمز خون) و اندازه‌گیری میزان هموگلوبین خون استفاده می‌شود.
- آزمایشی که اندازه و شکل گلبول‌های قرمز خون را نشان می‌دهد: این آزمایش، اندازه، شکل و رنگ گلبول‌های قرمز خون را بررسی می‌کند.
درمان کم خونی و پیشگیری از آن
بسیاری از انواع کم خونی قابل پیشگیری نیستند. با این حال، خوردن غذاهای سالم از کم‌خونی‌های ناشی از کمبود آهن و ویتامین جلوگیری می‌کند.
درمان کم خونی به نوع و شدت آن بستگی دارد. برخی از انواع خفیف تا متوسط کم‌خونی، با مصرف مکمل‌های آهن، ویتامین‌ها یا داروها درمان می‌شوند.
اگر یک بیماری مزمن علت ابتلا به آنمی باشد، پزشک ابتدا به درمان آن بیماری زمینه‌ای می‌پردازد؛ همچنین احتمال دارد داروهایی برای افزایش تولید گلبول‌های قرمز خون تجویز کند.
برای درمان کم خونی چه بخوریم؟
بدن برای تولید گلبول قرمز و هموگلوبین به آهن، ویتامین B12، فولات و سایر مواد مغذی موجود در غذاها نیاز دارد. با انتخاب مواد غذایی غنی از آهن می‌توانید خطر ابتلا به کم خونی ناشی از کمبود آهن را کاهش دهید. با نوشیدن آب مرکبات یا خوردن غذاهای غنی از ویتامین C، همزمان با مصرف مواد غذایی غنی از آهن، می‌توانید جذب آهن در بدن خود را افزایش دهید. ویتامین C موجود در آب مرکبات مثل آب پرتقال، به بدن کمک می‌کند تا آهن خوراکی را بهتر جذب کند. در جدول زیر به برخی از مواد غذایی سرشار از آهن و ویتامین C اشاره شده است:
نکته: باید توجه داشت که برخی از منابع گیاهی نظیر اسفناج، علاوه‌بر آهن، حاوی ترکیباتی به نام پلی‌فنول هستند که باعث کاهش جذب آهن توسط بدن می‌شوند.
در موارد ابتلا به کم خونی مگالوبلاستیک، مصرف غذاهای غنی از فولات و ویتامین B12 به پیشگیری از این بیماری و درمان آن کمک می‌کند. برخی از منابع غذایی حاوی ویتامین B12 و فولات عبارتند از:
نکته: درمان‌های غذایی تنها در صورت ابتلا به کم خونی ناشی از کمبود آهن یا کم‌خونی مگالوبلاستیک خفیف مؤثر هستند. اگر به سایر کم‌خونی‌ها مبتلا هستید، حتماً باید به پزشک مراجعه کنید.
چه زمانی به پزشک مراجعه کنیم؟
در صورت تجربه خستگی مزمن یا بروز علائمی که باعث نگرانی‌تان شده است، به پزشک مراجعه کنید. پزشک با توجه به نوع مشکل، ممکن است شما را به هماتولوژیست، متخصص قلب یا بیماری‌های گوارشی ارجاع دهد.
ارتباط بین کم خونی و سایر بیماری‌ها
بیماری‌های تالاسمی و لوسمی (لوکمی) معمولاً با انواع مختلف کم خونی اشتباه گرفته می‌شوند.
تالاسمی
تالاسمی نوعی اختلال خونی ارثی است. در افراد مبتلا به این اختلال، هموگلوبین به اندازه کافی تولید نمی‌شود. درنتیجه، مغز استخوان هم گلبول‌های قرمز سالم کمتری می‌سازد. همان‌طور که پیش‌تر در این مقاله به آن اشاره شد، به شرایطی که در آن گلبول‌های قرمز کمتری در خون وجود دارد، آنمی یا کم‌خونی گفته می‌شود. عدم وجود گلبول‌های قرمز سالم کافی در خون، منجر به کاهش اکسیژن‌رسانی به سلول‌های بدن و درنتیجه بروز علائم کم‌خونی مانند خستگی می‌شود.
لوسمی
لوسمی نوعی سرطان خون است که در آن سلول‌های خونی به‌صورت سریع و غیرطبیعی در مغز استخوان رشد می‌کنند. این سلول‌ها معمولاً گلبول‌های سفید نارس هستند.
آنمی و لوسمی، هر دو بر خون تأثیر می‌گذارند. اگرچه هیچ شواهدی مبنی بر اینکه آنمی باعث لوسمی می‌شود وجود ندارد، با این حال افراد مبتلا به لوسمی بیشتر مستعد ابتلا به آنمی هستند.
بنابر یافته‌های انجمن سرطان آمریکا (ACS)، برخی از روش‌های درمان لوسمی مانند پرتودرمانی و شیمی‌درمانی می‌توانند منجر به بروز آنمی در برخی از افراد شوند.
آیا آنمی خطرناک است؟
کم خونی خفیف، شیوع بالایی دارد و قابل درمان است. با این حال، کم‌خونی ناشی از کمبود آهن و انواع کم خونی متوسط تا شدید، در صورت عدم درمان می‌توانند منجر به بروز عوارض خطرناک و حتی مرگ شوند.
این عوارض مرگبار به این دلیل اتفاق می‌افتند که اعضای بدن اکسیژن کافی دریافت نکرده و درنتیجه نمی‌توانند به‌درستی کار کنند.
کم خونی‌های خطرناک عبارتند از:
- آنمی آپلاستیک
- آنمی همولیتیک
- آنمی گلبول قرمز داسی‌شکل
- آنمی فانکونی (Fanconi anemia): یک بیماری ارثی نادر که بر مغز استخوان و بسیاری از قسمت‌های دیگر بدن تأثیر می‌گذارد و در آن مغز استخوان به میزان کافی سلول‌های خونی تولید نمی‌کند.
سخن پایانی
کم خونی وضعیتی است که در آن میزان گلبول‌های قرمز سالم بدن یا هموگلوبین خون از میزان طبیعی پایین‌تر است. در این حالت اکسیژن رسانی به بافت‌ها و اندام‌های بدن دچار اختلال شده و سلامت فرد به خطر می‌افتد. نوع و شدت علائم در افرادی که به این عارضه دچار می‌شوند ممکن است متفاوت باشد. اما معمولاً بیشتر افراد از احساس خستگی و ضعف بیش از حد رنج می‌برند. به‌طور کلی درمان کم خونی بستگی به عامل به وجود آورنده آن دارد. درصورتی که کم خونی ناشی از کمبود آهن باشد، مصرف مواد غذایی حاوی آهن می‌تواند به بهبود آن کمک کند.
از تجربه خودتان بگویید
افراد بسیاری ممکن است علائم کم خونی را تجربه کنند. آیا شما هم جزو این دسته از افراد هستید؟ علاوه‌بر علائمی که در این مقاله درباره آن‌ها صحبت شد، علائم دیگری را هم تجربه کرده‌اید؟ از چه روشی برای درمان آنمی استفاده کردید؟ اگر در این زمینه تجربه‌ای دارید، آن را با ما و سایر خوانندگان به اشتراک بگذارید.
منابع:
https://www.nhlbi.nih.gov/health/anemia
https://www.nhlbi.nih.gov/health/anemia/symptoms
https://www.medicalnewstoday.com/articles/158800
https://www.cdc.gov/ncbddd/thalassemia/facts.html
https://www.hematology.org/education/patients/anemia
https://my.clevelandclinic.org/health/diseases/3929-anemia
https://my.clevelandclinic.org/health/diseases/4365-leukemia
https://www.medicalnewstoday.com/articles/anemia-and-leukemia
https://my.clevelandclinic.org/health/diseases/14508-thalassemias
https://www.webmd.com/a-to-z-guides/understanding-anemia-basics
https://www.nhs.uk/conditions/vitamin-b12-or-folate-deficiency-anaemia
https://my.clevelandclinic.org/health/diseases/22824-iron-deficiency-anemia
https://www.medicalnewstoday.com/articles/is-anemia-dangerous#life-threatening
https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/anemia/symptoms-causes/syc-20351360
https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/iron-deficiency-anemia/symptoms-causes/syc-20355034
تیم نویسندگان
شهره اسمعیلی
شهره اسمعیلی دانش‌آموخته رشته زیست‌شناسی سلولی-مولکولی گرایش میکروبیولوژی از دانشگاه تهران است. او پس از اخذ مدرک کارشناسی به کشور آلمان مهاجرت نموده و در رشته بیوشیمی در دانشگاه Ludwig Maximillian University of Munich (LMU) در مقطع کارشناسی ارشد به تحصیل پرداخت. وی به‌مدت سه سال سابقه کار در مؤسساتی همچون Helmholtz Diabetes Center (HDC) وBavarian NMR Center (BNMRZ) در مونیخ آلمان را دارد. در HDC او روی پروژه potential mechanisms of exercised-induced improvements on diabetic dyslipidemia کار می‌کرد. در BNMRZ او در گروه Biomolecular NMR spectroscopy و در پروژه تحقیقاتیinvestigation of biomolecular structure of the hepatitis B virus مشارکت نمود. نتیجه همکاری او با گروه Biomolecular NMR Spectroscopy انتشار مقاله‌ای تحت عنوان « Introducing adjuvant-loaded particulate hepatitis B core antigen as an alternative therapeutic hepatitis B vaccine component » در ژورنال JHEP reports در سال 2024 شد.
مقالات:
https://doi.org/10.1016/j.jhepr.2023.100997
دکتر مهدیه بهشادفر
دکتر زهرا کلاهدوز
