گرمازدگی چگونه ایجاد می‌شود؟ علائم و درمان آن چیست؟

مراقبت‌های لازم هنگام افزایش دمای هوا، فقط اجتناب از آفتاب‌سوختگی نیست. با افزایش بی‌سابقه دما، لذت‌بردن از آفتاب تابستان می‌تواند با عواقبی همراه باشد و شما را در معرض خطر گرمازدگی قرار دهد.

ما در این مقاله به شرح گرمازدگی، علائم، درمان و روش‌های پیشگیری از آن پرداخته‌ایم تا بتوانید در فصول گرم سال، ایمن و سالم بمانید.

گرمازدگی چیست؟

گرمازدگی شدیدترین نوع هایپرترمی (Hyperthermia) است. این اتفاق زمانی رخ می‌دهد که بدن دیگر نتواند دمای خود را کنترل کند. درنتیجه، دمای آن به‌سرعت بالا می‌رود، مکانیسم تعریق مختل می‌شود و بدن دیگر قادر به خنک‌شدن نیست.

در افراد گرمازده، دمای بدن می‌تواند در عرض 10 تا 15 دقیقه به 41 درجه سانتی‌گراد یا بالاتر برسد. در صورت عدم دریافت درمان فوری، گرمازدگی می‌تواند باعث ناتوانی دائمی یا مرگ شود.

انواع گرمازدگی

دو نوع گرمازدگی وجود دارد:

• گرمازدگی ناشی از فعالیت که معمولاً درنتیجه فعالیت فیزیکی بیش از حد در شرایط گرم و مرطوب اتفاق می‌افتد و می‌تواند طی چند ساعت به وقوع بپیوندد.
• گرمازدگی بدون فعالیت که در افراد با سن بالا یا دارای یک بیماری زمینه‌ای اتفاق می‌افتد. این نوع از گرمازدگی با نام گرمازدگی کلاسیک نیز شناخته شده و طی چند روز ایجاد می‌شود.

آیا گرمازدگی و گرماگرفتگی مشابه هستند؟

گرمازدگی (Heat stroke) و گرماگرفتگی (Heat exhaustion) دو نوع متفاوت هایپرترمی هستند. گرماگرفتگی یک عارضه خفیف تا متوسط است که به دلیل کاهش آب یا نمک در اثر قرار گرفتن در معرض گرمای زیاد یا فعالیت شدید ایجاد می‌شود.

گرماگرفتگی به شدت گرمازدگی نیست، مشکلات عصبی ایجاد نمی‌کند و معمولاً زندگی فرد را به خطر نمی‌اندازد. اما در صورت عدم درمان، گرماگرفتگی می‌تواند به گرمازدگی تبدیل شود.

علائم گرمازدگی

گرمازدگی ممکن است علائمی مشابه با گرماگرفتگی داشته باشد؛ اما در افراد گرمازده پوست خشک است، عرق نمی‌کند و وضعیت روانی فرد رو به وخامت می‌رود. این افراد ممکن است تلوتلو بخورند، گیج به نظر برسند، غش کنند، دچار حملات ناگهانی حرکات غیر ارادی شده و بیهوش شوند.

علائم گرمازدگی از فردی به فرد دیگر متفاوت است، اما ممکن است شامل موارد زیر شود:

• گیجی
• تشنج
• سردرد
• سردرگمی
• نبض سریع
• مشکلات تعادلی
• زبان خشک و متورم
• دمای بسیار بالای بدن
• حالت تهوع و استفراغ
• از دست دادن هوشیاری
• فشار خون پایین یا بالا
• اُلیگوری (کاهش حجم ادرار)
• آتاکسی (مشکلات در حرکت و هماهنگی عضلات)
• پوست داغ و برافروخته یا بسیار رنگ‌پریده
• تعریق بیش از حد که حتی بعد از توقف ورزش نیز ادامه می‌یابد (این وضعیت در گرمازدگی ناشی از فعالیت، شایع‌تر است.)
• آنهیدروزیس (به حالتی می‌گویند که پوست خشک است و عرق نمی‌کند که در گرمازدگی بدون فعالیت، شیوع بیشتری دارد.)

عوامل مؤثر در بروز گرمازدگی

عوامل زیادی وجود دارند که می‌توانند به بروز گرمازدگی و بیماری‌های مربوط به گرما منجر شوند. از جمله:

1) کم‌آبی بدن

برای حفظ سلامتی، دمای بدن باید حدود 37 درجه سانتی‌گراد باقی بماند. تعریق، به خنک نگه داشتن بدن کمک می‌کند. معمولاً 70 تا 80 درصد گرمای بدن از طریق تعریق از بین می‌رود. زمانی که فرد طی یک روند رو به افزایش دچار کم‌آبی می‌شود، کمتر عرق می‌کند و به‌تدریج حفظ دمای طبیعی بدن، به‌ویژه در گرما، سخت‌تر می‌شود.

کم‌آبی بدن ممکن است بعد از ورزش شدید (اگر آب از دست‌ رفته، به‌ویژه در هوای گرم، با مصرف مایعات جبران نشود)، اسهال یا استفراغ شدید، مصرف الکل، مصرف برخی از داروها (مانند داروهای مُدِر؛ داروهایی که حجم ادرار را زیاد می‌کنند) و عدم مصرف آب کافی اتفاق بیفتد.

2) فقدان تهویه مناسب

باد خنک پنکه‌ها ممکن است احساس بهتری در شما ایجاد کند، اما در هوای گرم پایدار، کولر و تهویه مطبوع مؤثرترین راه برای خنک‌کردن هوا و کاهش رطوبت هستند.

3) قرارگرفتن در معرض آفتاب

احتمال وقوع گرمازدگی در آغاز موج گرما یا زمانی که به مکان‌هایی با آب‌وهوای گرم‌تر سفر می‌کنید، بیشتر است.

4) حضور در مکان‌های بسیار گرم و پر ازدحام

شرکت در رویدادهای بزرگ (مانند کنسرت) یا فعالیت‌های ورزشی در اماکن بسیار گرم و پر ازدحام ازجمله موقعیت‌هایی هستند که می‌توانند به بروز گرمازدگی منجر شوند.

5) اثر جزیره گرمایی

جزیره‌های گرمایی مناطق شهری هستند که دماهای بالاتری را نسبت به مناطق خارج از شهر تجربه می‌کنند. سازه‌هایی همچون ساختمان‌ها، جاده‌ها و سایر زیرساخت‌ها گرمای خورشید را بیش از مناطق طبیعی مانند جنگل‌ها و پهنه‌های آبی جذب و بازتاب می‌کنند. مناطق شهری، مکان‌هایی که در آن‌ها این سازه‌ها بسیار متمرکز و فضای سبز محدود است، تبدیل به جزایری با دمای بالاتری نبست به مناطق خارج از شهر می‌شوند. دمای هوا در مناطق شهری در طول روز حدود 1 تا 4 درجه سانتی‌گراد و در طول شب حدود 1 تا 2 درجه سانتی‌گراد بالاتر از مناطق خارج از شهر است. این افزایش دما و بازتابش گرما می‌تواند احتمال بروز گرمازدگی را در این مناطق افزایش دهد.

6) آتش سوزی سرکش

قرارگرفتن در معرض گرمای ساطع‌شده از آتش‌سوزی‌های مراتع و جنگل‌ها می‌تواند باعث کم‌آبی سریع بدن و هایپرترمی شود. این آتش‌سوزی‌ها معمولاً زمانی اتفاق می‌افتند که دمای هوا بالا است و همین امر خطر گرمازدگی را افزایش می‌دهد.

7) برخی از بیماری‌ها

بعضی از بیماری‌های مزمن، مانند بیماری‌های قلبی یا ریوی، ممکن است خطر گرمازدگی را افزایش دهند. این مسئله درباره چاقی، کم‌تحرکی و سابقه گرمازدگی قبلی نیز می‌تواند صادق باشد.

8) سن

توانایی برای مقابله با گرمای شدید، به قدرت سیستم عصبی مرکزی بستگی دارد. در افراد بسیار جوان، سیستم عصبی مرکزی هنوز تکامل نیافته است و در افراد بالای 65 سال، سیستم عصبی مرکزی شروع به زوال می‌کند. همین مسئله باعث توانایی کمتر بدن در پاسخ به تغییرات دمایی و هماهنگی با آن می‌شود. افرادی که در این دو گروه سنی قرار می‌گیرند، معمولاً مشکلاتی برای حفظ آب کافی در بدن دارند؛ این موضوع نیز به نوبه خود، خطر گرمازدگی را افزایش می‌دهد.

9) داروهای خاص

برخی از داروها بر توانایی بدن شما برای هیدراته‌ماندن و پاسخ به گرما تأثیر می‌گذارند. در صورت مصرف داروهای زیر، در هوای بسیار گرم احتیاط بیشتری داشته باشید:

• داروهای منقبض‌کننده رگ‌های خونی
• داروهایی که فشار خون را با مهار کردن آدرنالین (هورمونی که از غدد فوق کلیه ترشح شده و فشار خون را زیاد می‌کند) تنظیم می‌کنند (داروهای مهارکننده بتا)
• داروهایی که با افزایش تعداد دفعات ادرار به کاهش سدیم و آب بدن کمک می‌کنند (داروهای مُدِر)
• برخی داروهای اختلالات روانی (مانند داروهای ضد افسردگی یا ضد روان‌پریشی)

محرک‌های مورد استفاده برای درمان اختلال کم‌توجهی- بیش‌فعالی (ADHD) و محرک‌های غیر قانونی مانند آمفتامین‌ها و کوکائین شما را در برابر گرمازدگی آسیب‌پذیرتر می‌کنند.

10) تمرینات در هوای گرم

تمرینات نظامی یا شرکت در ورزش‌هایی مانند فوتبال یا رویدادهای دوندگی طولانی‌مدت نیز از موقعیت‌هایی هستند که می‌توانند به گرمازدگی فرد منجر شوند.

راهکارهای پیشگیری از گرمازدگی

هنگامی که دمای بیرون بالاست، راهکارهای زیر در اکثر اوقات می‌توانند به پیشگیری از گرمازدگی، کمک کنند:

• در طول روز مقدار زیادی آب بنوشید.
• زمانی که به‌شدت احساس گرما می‌کنید، داخل محلی با تهویه مناسب بمانید.
• لباس‌های سبک‌ با رنگ روشن بپوشید. از پارچه‌هایی مانند کتان که تاروپود آن‌ها درشت است و به‌خوبی جریان هوا را از خود عبور می‌دهند، استفاده کنید.
• از فعالیت‌های شدید در گرم‌ترین ساعات روز (بین 10 صبح تا 4 بعدازظهر) خودداری کنید. اگر ناچارید در این فعالیت‌ها شرکت کنید، به طور مرتب استراحت کنید، مدت‌زمان استفاده از کلاه ایمنی را با برداشتن آن مابین فعالیت‌ها محدود کرده و از پوشیدن لباس فرم یا تجهیزات سنگین بپرهیزید.
• کافئین کمتری مصرف کنید چون کافئین می‌تواند به کم‌آبی بدن منجر شود.

گرمازدگی چگونه تشخیص داده می‌شود؟

پزشکان معمولاً به‌سادگی گرمازدگی را تشخیص می‌دهند. اما تست‌های آزمایشگاهی می‌توانند تشخیص اولیه پزشک را تأیید کرده و به رد سایر دلایلی که ممکن است به بروز علائم در شما منجر شده باشد کمک کنند. این تست‌ها همچنین می‌توانند ارزیابی کنند آیا آسیبی به اندام‌های داخلی بدن وارد شده است یا خیر.

• اندازه‌گیری دمای مقعدی دقیق‌ترین راه برای تعیین دمای مرکزی بدن است. این روش از اندازه‌گیری دمای دهانی یا پیشانی دقیق‌تر است.
• آزمایش خون برای تشخیص آسیب به سیستم عصبی مرکزی به کار می‌رود. در این روش تشخیصی، سطح سدیم یا پتاسیم و محتوای گازهای موجود در خون بررسی می‌شود.
• از آزمایش ادرار برای بررسی رنگ ادرار استفاده می‌شود. در افراد مبتلا به بیماری‌های مرتبط با گرما، رنگ ادرار معمولاً تیره‌تر است. کلیه‌ها نیز می‌توانند در اثر گرمازدگی تحت تأثیر قرار بگیرند. کاربرد دیگر این تست، کنترل عملکرد کلیه است.
• تست‌های عملکرد عضلانی، آسیب جدی به بافت عضلانی را نشان می‌دهند. (رابدومیولیز وضعیتی است که آسیب شدید بافت ماهیچه‌ها باعث می‌شود پروتئین‌ها و الکترولیت‌های آن‌ها وارد خون شده و موجب صدمه شدید به قلب و کلیه‌ها شود. این مسئله در نهایت، باعث ناتوانی شدید یا حتی مرگ می‌شود.)
• از تصویربرداری با پرتو ایکس (X-ray) و سایر آزمایش‌های تصویربرداری برای بررسی آسیب به اندام‌های داخلی استفاده می‌شود.

درمان گرمازدگی

اگر مشکوک هستید که فردی دچار گرمازدگی شده است، فوراً با اورژانس تماس بگیرید یا او را به بیمارستان برسانید. هرگونه تأخیر در دریافت کمک پزشکی می‌تواند کشنده باشد.

درحالی‌که منتظر رسیدن امدادگران هستید، کمک‌های اولیه را آغاز کنید. فرد را به یک محیط با تهویه مناسب یا حداقل یک منطقه خنک و دارای سایه منتقل کنید و لباس‌های غیر ضروری را از تن فرد دربیاورید.

در صورت امکان، دمای مرکزی بدن فرد را اندازه‌گیری کنید و کمک‌های اولیه را برای کاهش دمای بدن او به 38 درجه سانتی‌گراد آغاز کنید (اگر دماسنج در دسترس نیست، هیچ‌گونه تردیدی در انجام اقدامات لازم به خرج ندهید).

کمک به فرد گرمازده پیش از رسیدن به بیمارستان

برای کاهش دمای بدن فرد گرمازده روش‌های زیر را امتحان کنید:

• هم‌زمان با خیس‌کردن پوست بیمار با یک اسفنج آغشته به آب یا ریختن مستقیم مقداری آب روی بدن، او را با باد پنکه خنک کنید.
• روی نواحی زیر بغل، کشاله ران، گردن و پشت بیمار کمپرس یخ قرار دهید. چون در این نواحی رگ‌های خونی زیادی در نزدیکی سطح پوست هستند، خنک‌کردن آن‌ها ممکن است دمای بدن را کاهش دهد.
• فرد گرمازده را در وان آب خنک غوطه‌ور کرده یا به او کمک کنید دوش آب سرد بگیرد.
• اگر فرد جوان و سالم است و در حین ورزش شدید دچار گرمازدگی شده است، می‌توانید از حمام یخ برای خنک‌کردن بدن او استفاده کنید.
  از استفاده از یخ برای افراد سالخورده، خردسالان، مبتلایان به بیماری‌های مزمن یا سایر افرادی که دچار گرمازدگی بدون انجام ورزش شدید شده‌اند، اجتناب کنید. انجام این کار می‌تواند خطرناک باشد.
• اگر حضور فوریت‌های پزشکی به تأخیر افتاد، برای دریافت دستورالعمل‌های بیشتر با اورژانس بیمارستان تماس بگیرید.
• اگر فرد بیهوش است او را به پهلو بخوابانید و اطمینان حاصل کنید که به طور طبیعی نفس می‌کشد. در صورت نیاز، احیای قلبی- ریوی (CPR) انجام دهید.
• به این افراد هیچ‌گونه دارو، مانند آسپیرین و استامینوفن ندهید.
• هیچ‌گاه یخ را به طور مستقیم روی پوست، یا روی شکم فرد قرار ندهید. سرد کردن شدید شکم، عوارض جدی به دنبال دارد.

درمان گرمازدگی در بیمارستان

در بیمارستان برای درمان افراد مبتلا به گرمازدگی از روش‌های زیر استفاده می‌شود:

• تزریق سرم حاوی مایعات خنک از طریق ورید بازو
• ملحفه خنک
• حمام یخ
• دارو برای جلوگیری از تشنج
• اکسیژن مکمل

گاهی اوقات شست‌وشوی حفره‌های بدن (معده یا روده بزرگ) با آب سرد ضروری است. در این درمان از کاتترها (لوله‌های نازک و انعطاف‌پذیر) برای پر کردن حفره‌های داخل بدن با آب سرد استفاده می‌شود. این اقدام به کاهش دمای بدن به صورت کلی کمک می‌کند. کاتتر را ممکن است به راست‌روده یا گلو وارد کنند.

تا زمانی که دمای بدن به 38.9 درجه سانتی‌گراد برسد کارکنان بیمارستان به خنک‌کردن بیمار ادامه می‌دهند. مدت‌زمان بستری‌شدن در بیمارستان به شدت گرمازدگی و عملکرد اندام‌ها بستگی دارد.

سبک زندگی و درمان‌های خانگی

درمان‌های خانگی برای مقابله با گرمازدگی کافی نیستند. اگر علائم گرمازدگی دارید، از فوریت پزشکی کمک بگیرید. در مدت‌زمانی که منتظرید تا کمک برسد، اگر هوشیاری کافی ندارید، هیچ مایعی ننوشید، زیرا خطر خفگی وجود دارد. در این حین دیگران باید اقداماتی را برای خنک‌کردن شما انجام دهند.

اگر علائم بیماری‌های مرتبط با گرما را مشاهده کردید، دمای بدن خود را کاهش دهید و از تبدیل‌شدن آن به گرمازدگی جلوگیری کنید. در موقعیتی که با انواع خفیف‌تر هایپرترمی، مانند گرفتگی عضلانی ناشی از گرما یا گرماگرفتگی درگیر هستید، اقدامات زیر می‌توانند به شما کمک کنند:

• به یک مکان سایه‌دار یا دارای تهویه بروید. اگر در خانه سیستم‌های خنک‌کننده مانند کولر ندارید، به مکان‌هایی مانند مرکز خرید، سینما یا کتاب‌خانه عمومی که این تجهیزات را دارند، بروید.
• خود را با ملحفه‌های مرطوب و پنکه خنک کنید. اگر در کنار فردی هستید که علائم مربوط به افزایش دمای بدن در او دیده می‌شود، با پوشاندن او با ملحفه‌های مرطوب یا اسپری‌کردن آب خنک، به او کمک کنید. همچنین با استفاده از پنکه، هوای خنک را به سمت فرد درگیر با هایپرترمی هدایت کنید.
• دوش آب سرد بگیرید. اگر در فضای باز و در فاصله دوری از پناهگاه و سایه هستید، غوطه‌ور شدن در یک برکه یا نهر خنک می‌تواند در کاهش دمای بدن شما مؤثر واقع شود.
• با مصرف مایعات، آب از دست رفته بدن را جایگزین کنید. به دلیل تعریق، بدن مواد معدنی خود مانند نمک را از دست می‌دهد. از برخی از نوشیدنی‌های ورزشی می‌توان برای جایگزین‌کردن نمک و آب از دست رفته استفاده کرد (منظور، نوشیدنی‌های انرژی‌زا نیست!). اگر پزشک مصرف مایعات یا نمک را برای شما محدود کرده است، پیش از هر اقدامی در این زمینه، درباره میزان مجاز نوشیدن مایعات و امکان مصرف و جایگزینی نمک، با او مشورت کنید. استفاده از نوشیدنی‌های شیرین یا الکلی یا دارای کافئین (مانند نوشیدنی‌های انرژی‌زا)، برای جایگزینی آب ازدست‌رفته توصیه نمی‌شود. این نوشیدنی‌ها ممکن است در توانایی بدن برای کنترل دما یا حفظ آب، مداخله کنند. همچنین نوشیدنی‌های بسیار سرد می‌توانند باعث گرفتگی عضلات معده شوند.

عوارض گرمازدگی

بسته به مدت‌زمانی که شما با افزایش دمای بدن درگیر هستید، گرمازدگی می‌تواند عوارض متفاوتی را به همراه داشته باشد. اگر دمای بدن به‌سرعت کاهش نیابد، ممکن است اندام‌ها متورم شوند و آسیب دائمی ببینند.

علاوه بر این، در صورت عدم دریافت درمان فوری، گرمازدگی می‌تواند به مرگ فرد منجر شود.

افراد مبتلا به گرمازدگی ممکن است دچار شوک شوند یا به کما بروند. دمای بالای بدن می‌تواند عوارض زیر را به دنبال داشته باشد:

• سندرم زجر تنفسی حاد (ARDS) که در آن مایعات در کیسه‌های هوایی ریه تجمع کرده و از ورود هوا به آن‌ها ممانعت می‌کنند. این مسئله باعث کمبود اکسیژن در فرد می‌شود.
• تورم مغزی یا افزایش فشار در سر که می‌تواند ناشی از علل دیگری چون سکته مغزی یا ضربه به سر هم باشد.
• نارسایی کلیوی
• نارسایی کبدی
• اختلال متابولیکی
• آسیب عصبی
• کاهش جریان خون به قلب و سایر مشکلات گردش خون

سخن پایانی

گرمازدگی حالتی است که می‌تواند معمول و البته گاهی اوقات کشنده باشد، اما با حفظ آب بدن، محدود‌کردن فعالیت‌های بیرون از منزل در ساعات اوج گرما، پوشیدن لباس مناسب و ماندن در مکانی که تهویه مناسب دارد می‌توانید از آن پیشگیری کرده و خود را از خطر گرمازدگی محافظت کنید. به خاطر داشته باشید برای مقابله با گرما، پیشگیری بهترین دارو است.

از تجربه خودتان بگویید

آیا شما هم تا به حال به گرمازدگی یا گرماگرفتگی دچار شده‌اید؟ شاید هم فردی را که به این مشکل دچار شده است از نزدیک دیده‌اید. در این موقعیت چه کار کرده‌اید؟ آیا تا رسیدن فوریت پزشکی، توانسته‌اید اقدامات اولیه را انجام بدهید؟ اگر در این زمینه تجربه‌ای دارید با ما به اشتراک بگذارید.