کلاژن چیست؟ با منابع و نقش آن در بدن آشنا شوید

کلاژن کلمه‌ای است که این روزها در مباحث زیبایی، سلامت و جوانی زیاد به آن اشاره می‌شود. تقریباً غیرممکن است هنگام صحبت در رابطه با جوانی پوست و فرآیند جوان‌سازی آن، روند پیری پوست، سلامت و ترمیم استخوان‌ها، غضروف‌ها، تاندون‌ها و عضلات و همچنین ترمیم زخم، به فواید کلاژن اشاره‌ای نشود.

اما این ماده واقعاً چیست و چه فعالیت خاصی در بدن ما انجام می‌دهد که این روزها تا این اندازه مورد توجه قرار گرفته است؟ در این مقاله ما به بررسی عملکردها و فواید کلاژن، چگونگی ارتباط آن با سلامت و شادابی پوست و همچنین سایر کاربردهای آن در بدن خواهیم پرداخت. در بخشی از مقاله نیز با مکمل‌های کلاژن آشنا خواهیم شد.

کلاژن چیست؟

کلاژن فراوان‌ترین پروتئین در بدن انسان است. این پروتئین به واسطه ساختار فیبرمانندی که دارد، در ساخت بافت‌ پیوندی شرکت ‌می‌کند. این نوع بافت همان‌طور که از نامش پیدا است، سایر بافت‌های بدن را به یکدیگر متصل کرده و جزء اصلی استخوان، پوست، عضله، تاندون و غضروف محسوب ‌می‌شود. وجود کلاژن در این بافت‌ها به آن‌ها کمک ‌می‌کند تا در عین انسجامی ‌که دارند، انعطاف‌پذیر بوده و بتوانند در برابر کشش، مقاومت کنند.

انواع کلاژن

بدن حاوی انواع مختلفی از کلاژن است. دانشمندان در مجموع 29 نوع کلاژن شناسایی کرده‌اند. انواع اصلی این پروتئین عبارتند از:

• نوع I که به پوست، استخوان‌ها، رباط‌ها و تاندون‌های شما استحکام می‌بخشد.
• نوع II یکی از اجزاء تشکیل‌دهنده غضروف کششی است که به حمایت از مفاصل کمک می‌کند.
• نوع III که در اندام‌های داخلی، رگ‌های خونی و ماهیچه‌ها یافت می‌شود.
• نوع IV در بعضی از لایه‌های پوست وجود دارد.
• نوع V در قرنیه و همچنین برخی از لایه‌های پوست و مو یافت می‌شود.

اکثر مکمل‌های کلاژن حاوی انواع II ،I و III هستند که بیشتر کلاژن موجود در بدن را به خود اختصاص می‌دهند. آن‌ها حاوی یک شکل قابل هضم کلاژن به نام پپتیدهای کلاژن یا کلاژن هیدرولیزشده هستند.

آیا کلاژن در مواد غذایی وجود دارد؟

در بین مواد غذایی، کلاژن به طور طبیعی تنها در گوشت حیوانات مانند گوشت قرمز و ماهی که حاوی بافت همبند هستند، وجود دارد. البته لازم به ذکر است که مواد غذایی گیاهی و حیوانی متنوعی وجود دارند که دارای مواد اولیه برای تولید این پروتئین در بدن ما هستند.

چه عواملی باعث کاهش کلاژن در بدن می‌شوند؟

بدن ما با بالا رفتن سن، به تدریج کلاژن کمتری تولید ‌می‌کند. تولید این ماده علاوه بر افزایش سن، می‌تواند به واسطه عوامل مختلف دیگری نظیر قرار گرفتن بیش از حد در معرض نور خورشید، سیگار کشیدن، مصرف شکر و کربوهیدرات‌های فرآوری شده (مانند شیرینی، نان، بیسکوییت و پاستا)، مصرف الکل، کمبود خواب و نداشتن ورزش کافی، سریع‌تر افت ‌‌کند.

با بالا رفتن سن، کلاژن موجود در لایه‌های عمیق‌تر پوست دچار تغییر شکل شده و از یک شبکه فیبری ساختارمند به یک هزارتوی نامنظم تبدیل ‌می‌شود. قرار گرفتن در معرض آسیب‌های محیطی نیز سبب کاهش ضخامت و استحکام فیبرهای کلاژن شده که تمام این موارد، منجر به ایجاد چین و چروک در سطح پوست ‌می‌شوند.

مکمل‌های خوراکی کلاژن

با اینکه ذخیره کلاژن در بدن ما فراوان است، امروزه قرص‌های کلاژن به یک مکمل پرفروش تبدیل شده‌اند و ادعا ‌می‌شود می‌توانند سبب بهبود سلامت پوست، مو و ناخن‌ها ‌شوند. از طرفی ایده مصرف قرصی که عوارض جانبی ندارد و در عین حال ‌می‌‌تواند سبب معکوس‌سازی علائم پیری شود، برای بسیاری از افراد بسیار جذاب به نظر ‌می‌رسد.

تصور می‌شود مکمل‌های خوراکی کلاژن مانند قرص، پودر و برخی غذاها ‌می‌‌توانند به طور موثرتری در بدن جذب شده و به همین دلیل در بین مصرف‌کنندگان از محبوبیت بیشتری برخوردار هستند.

این مکمل‌ها ممکن است به صورت پپتیدهای کلاژن و یا کلاژن هیدرولیز شده که از انواع کلاژن شکسته‌شده هستند، فروخته شود. انواع شکسته‌شده کلاژن، جذب آسان‌تری در بدن دارند.

اغلب این مکمل‌ها همچنین حاوی اسیدهای آمینه (واحد‌های سازنده پروتئین) و برخی، دارای انواعی دیگر از مواد مغذی مرتبط با سلامت پوست و مو مانند ویتامین C، بیوتین و زینک نیز ‌هستند.

بهترین مکمل کلاژن کدام است؟

مکمل‌های کلاژن به صورت زنجیره‌های پروتئینی با نام هیدرولیزات کلاژن ساخته شده و پس از جذب درون بدن، به طور مستقیم توسط سلول‌های پوست مصرف ‌می‌شوند. این ترکیب به شکل قرص و یا پودر در بازار وجود دارد. برای مصرف مکمل پودری کلاژن ‌باید آن را قبل از مصرف در مایع سرد یا گرم حل کرد.

در خصوص اینکه کدام یک از انواع مختلف مکمل‌های کلاژن‌ تأثیرگذاری بیشتری دارند، تا‌به‌حال مطالعه‌ای انجام نشده است و در حال حاضر نمی‌توان گفت کدام‌یک از این مکمل‌ها بهتر از دیگری عمل ‌می‌کند.

هنگام خرید این مکمل‌ها به چه ترکیباتی باید توجه کرد؟

کلمات کلیدی که هنگام خرید مکمل‌ها باید در بین ترکیبات سازنده محصول به دنبال آن‌ها باشید، عبارت‌اند از هیدرولیزات کلاژن، کلاژن هیدرولیز شده یا پپتیدهای کلاژن.

آیا مکمل‌های خوراکی کلاژن واقعاً ‌می‌توانند سبب کند شدن روند پیری پوست شوند؟

برخی مطالعات صورت گرفته نشان ‌می‌دهند که مصرف مکمل‌های «هیدرولیزات کلاژن» برای حداقل شش هفته سبب بهبود خاصیت کشسانی پوست و ظاهر آن شده است.

در یک مقاله مروری منتشر شده در سال ۲۰۱۹، محققان به این جمع‌بندی رسیدند که «نتایج اولیه به دست آمده از مصرف کوتاه‌مدت و طولانی‌مدت این مکمل‌های خوراکی برای ترمیم زخم و کند کردن روند پیری پوست، امیدوارکننده بوده است. مکمل‌های خوراکی کلاژن همچنین سبب افزایش خاصیت ارتجاعی پوست، آب‌رسانی و تراکم کلاژن پوستی ‌می‌شوند. بر اساس این تحقیق، مصرف مکمل‌های کلاژن کاملاً بی‌خطر بوده و تاکنون هیچ‌‌گونه عارضه جانبی در رابطه با مصرف آن‌ها گزارش نشده است. با این وجود لازم است مطالعات بیشتری  در زمینه اثر درمانی این مکمل‌ها در بیماری‌های پوستی مانند درماتیت آتوپیک (اگزما) و همچنین تعیین دوز درمانی بهینه آن‌ها صورت گیرد.»

تحقیقات در رابطه با اثر مکمل‌های خوراکی کلاژن چه ‌می‌گویند؟

اکثر مطالعات علمی ‌انجام شده روی مکمل‌های کلاژن، مربوط به حوزه سلامت پوست و سلامت مفاصل است. نتایج برخی از کارآزمایی‌های تصادفی یا کنترل‌شده، نشان ‌می‌دهد که این مکمل‌‎ها قابلیت ارتجاعی پوست را بهبود ‌می‌بخشند. کارآزمایی‌های دیگری نیز نشان ‌می‌دهند که مصرف مکمل‌های کلاژن ‌می‌تواند علاوه بر بهبود تحرک مفاصل، درد مفصل را در ورزشکاران و در مبتلایان به بیماری‌هایی مانند استئوآرتریت (آرتروز) کاهش دهد.

در خصوص این تأثیرگذاری باید توضیح داد که این پروتئین، ۶۰ درصد از محتویات غضروف را تشکیل ‌می‌دهد. غضروف، بافت بسیار محکمی ‌است که از استخوان‌ها در برابر شوک ناشی از حرکات شدید محافظت ‌می‌کند؛ بنابراین کاهش کلاژن ‌می‌تواند باعث از بین رفتن غضروف و بروز مشکلات مفصلی شود.

با این حال نکته بحث‌برانگیز و قابل توجهی در این زمینه وجود دارد زیرا اکثر (اگر نه همه) مطالعات انجام شده در زمینه تأثیرات مکمل‌های کلاژن به طور کامل و یا تا حدی توسط صنایعی تأمین مالی ‌می‌شوند که از نتایج مثبت این مطالعات سود ‌می‌برند و یا حتی ممکن است یک یا چند تن از نویسندگان این مطالعات، ارتباطاتی با این صنایع داشته باشند.

بنابراین به واسطه موارد ذکر شده، مشخص کردن این موضوع که مکمل‌های کلاژن تا چه اندازه مؤثر هستند و یا اینکه آیا ارزش قیمت نسبتاً بالایشان را دارند یا خیر، یکی از چالش‌های مصرف این محصولات است.

جنبه‌های منفی مصرف مکمل‌ها

یکی از اصلی‌ترین نکات منفی مکمل‌های کلاژن، ناشناخته بودن محتویات آن‌ها است؛ اینکه دقیقاً حاوی چه ترکیباتی هستند و آیا کارایی آن‌ها دقیقاً مشابه موارد ذکر شده روی برچسب‌شان است یا خیر.

همچنین نگرانی‌هایی در رابطه با مصرف مکمل‌های حاوی فلزات سنگین نیز وجود دارد. سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) یک مرجع دقیق و قابل اعتماد برای بررسی ایمنی و اثربخشی داروها و مواد دارویی است. با این حال از آنجا که مکمل‌ها در دسته داروها قرار نمی‌گیرد، ایمنی و اثربخشی آن‌ها پیش از عرضه به مصرف‌کننده توسط این نهاد مورد بررسی قرار نمی‌گیرد.

یکی دیگر از نقاط ضعف احتمالی مصرف مکمل‌های کلاژن این است که مصرف آن‌ها به تنهایی ‌می‌‌تواند به بهانه‌ای تبدیل شود برای صرف نظر از رفتارهای سالمی ‌مانند داشتن خواب کافی و ترک سیگار که ‌می‌توانند از کاهش کلاژن در بدن جلوگیری کنند.

عوارض جانبی

عوارض جانبی احتمالی مصرف این مکمل‌ها شامل اسهال خفیف، احساس سنگینی در ناحیه شکم و ظهور بثورات پوستی است. این مکمل‌ها ممکن است با سایر ترکیبات دارویی تداخل داشته باشد؛ با این حال تاکنون تحقیقی در زمینه این تداخلات انجام نشده است.

بنابراین اگرچه بعید به نظر ‌می‌رسد که مصرف مکمل‌هایی که تنها حاوی کلاژن هستند عارضه جانبی خاصی ایجاد کند، با این حال بهتر است هنگام خرید این محصولات اطلاعات روی برچسب آن‌ها را به خوبی مطالعه کنید و از خطرات احتمالی مصرف این مکمل‌ها همراه با ترکیبات دیگر آگاه باشید.

اگر در حال حاضر داروهای دیگری مصرف ‌می‌کنید و یا اینکه در دوران بارداری یا شیردهی به سر می‌برید، بهتر است حتماً قبل از مصرف این مکمل‌ها با پزشک خود مشورت کنید.

آیا ‌می‌توان از کلاژن موجود در مواد غذایی بهره برد؟

تاکنون مطالعات کافی که نشان دهند خوردن کلاژن ‌می‌تواند به طور مستقیم سبب سلامت پوست و مفاصل شود، انجام نشده است. با این وجود بسیاری از مواد غذایی که کلاژن‌سازی را در بدن تقویت ‌می‌کنند همواره به عنوان بخشی از یک رژیم غذایی سالم توسط متخصصان توصیه ‌می‌شوند.

در مجموع، چه بتوان از کلاژن موجود در مواد غذایی به طور مستقیم برای سلامت پوست بهره برد چه نه، قطعاً خوردن یک غذای سالم و داشتن یک رژیم غذایی متعادل ‌می‌تواند مفید و مؤثر باشد. همچنین، در میان انواع رژیم‌های غذایی، رژیم مدیترانه‌ای بهترین گزینه خواهد بود.

کدام یک از مواد غذایی حاوی کلاژن است؟

برخی از مواد غذایی غنی از کلاژن هستند که از جمله آن‌ها می‌توان به بخش‌های سفت‌تر گوشت گاو مانند نواحی گردن و شانه حیوان و گوشت سینه که مملو از بافت پیوندی هستند اشاره کرد. البته باید در نظر داشت که مصرف زیاد گوشت قرمز به عنوان بخشی از یک رژیم غذایی سالم و سازگار با محیط زیست توصیه نمی‌شود. این پروتئین همچنین در استخوان‌ها و پوست ماهی‌های تازه‌ آب‌های شور نیز یافت ‌می‌شود.

عصاره استخوان (آب قلم)، غذایی سالم و غنی از کلاژن است. نحوه تهیه عصاره استخوان به این ترتیب است که استخوان حیوان در داخل آب و کمی‌ سرکه (برای تسریع حل شدن استخوان و آزادسازی کلاژن و مواد معدنی) به مدت ۴ تا ۲۴ ساعت جوشانده ‌می‌شود. البته مقدار اسید‌های آمینه موجود در این محصولات بسته به نوع استخوان به کار رفته، مدت زمان طبخ و میزان فرآوری آن (اگر محصول به صورت بسته‌بندی یا کنسرو شده باشد) متفاوت است.

ژلاتین هم شکلی از کلاژن است که به دنبال جوشاندن استخوان‌ها، غضروف و پوست حیوانات برای ساعت‌های طولانی و سپس سرد و سفت شدن مایع حاصل، به دست ‌می‌آید. ژلاتین در نتیجه تجزیه این بافت‌های پیوندی تهیه ‌می‌شود. کلاژن و مشتق آن ژلاتین در برنامه‌های غذایی خاصی مانند رژیم پالئو (پارینه‌سنگی) توصیه ‌می‌شوند.

رژیم پالئو معمولاً شامل گوشت بدون چربی، ماهی، میوه‌ها، سبزیجات، آجیل و دانه‌ها ‌می‌شود. در واقع این رژیم، مواد غذایی را در بر ‌می‌گیرد که در گذشته بسیار دور، انسان ‌می‌توانست آن‌ها را از طریق شکار و جمع‌آوری از طبیعت به دست آورد. در حقیقت رژیم پالئو، مصرف مواد غذایی که حدود ده هزار سال پیش در زمان ظهور کشاورزی رایج شد را محدود ‌می‌کند. از جمله مواد غذایی محدود شده در این رژیم ‌می‌توان به لبنیات، حبوبات و غلات اشاره کرد.

فواید آب قلم (عصاره استخوان)

عصاره استخوان در گذر قرن‌های متمادی و در فرهنگ‌های مختلف به واسطه سهولت در هضم و خواص درمانی احتمالی آن به عنوان نوعی غذا مورد استفاده قرار ‌می‌گرفته است. برخی معتقدند مصرف آب مرغ اثر درمانی در بهبود آنفلوانزا دارد. حتی در سال‌های اخیر مصرف این ماده غذایی برای کمک به بهبود علائم اختلالات روان‌شناختی و عصبی مانند اوتیسم و بیش‌فعالی همراه با کمبود توجه (ADHD) نیز توصیه شده است.

تولیدکنندگان عصاره استخوان ادعا می‌کنند این ماده غذایی کبد را سم‌زدایی کرده و علاوه بر بهبود هضم غذا، سبب رفع چین و چروک پوست، استخوان‌سازی و تسکین درد مفصلی نیز ‌می‌شود. در همین راستا، تحلیلگران بازاریابی پیش‌بینی ‌می‌کنند سود بازار عصاره استخوان تا سال 2024 در آمریکا به حدود ۳ میلیارد دلار برسد. در حقیقت، عصاره استخوان حاوی مقادیر کمی ‌از مواد معدنی مانند کلسیم، منیزیم، پتاسیم، آهن، فسفر، سدیم و مس است که به طور طبیعی در استخوان یافت ‌می‌شود. مقادیر پروتئین موجود در ژلاتین بین ۵ تا ۱۰ گرم در هر فنجان متغیر است.

آیا عصاره استخوان می‌تواند ضرری هم داشته باشد؟

نگرانی‌هایی در رابطه با وجود فلزات سمی ‌مانند سرب در عصاره استخوان وجود دارد. یک مطالعه کوچک انجام شده در این زمینه نشان ‌می‌دهد که آب مرغ طبخ‌شده با استخوان‌های مرغ سه برابر بیشتر از آب مرغ طبخ‌شده تنها با گوشت مرغ، سرب دارد. با این وجود، مقدار سرب موجود در عصاره استخوان در هر وعده هنوز کمتر از نصف مقدار سرب مجاز اعلام شده برای آب آشامیدنی توسط آژانس حفاظت از محیط زیست آمریکا است.

مطالعه دیگری نیز نشان ‌می‌دهد که عصاره استخوان چه به صورت خانگی تهیه شده باشد چه به صورت تجاری، دارای مقادیر بسیار کمی کلسیم و منیزیم (کمتر از 5 درصد میزان مصرف توصیه‌شده روزانه یا RDA) و حاوی مقادیری سرب و کادمیوم است.

این مطالعه همچنین تأکید ‌می‌کند که عوامل مختلفی روی مقدار پروتئین و مواد معدنی موجود در عصاره استخوان دخیل هستند که از جمله آن‌ها ‌می‌توان به میزان اسیدی بودن آن، مدت زمان پخت، دمای پخت و نوع استخوان به کار برده شده اشاره کرد؛ بنابراین این احتمال وجود دارد که میزان ارزش غذایی عصاره استخوان بسته به عوامل مختلف، متفاوت باشد.

کدام مواد غذایی تولید کلاژن را در بدن شما افزایش ‌می‌دهند؟

برخی معتقدند بسیاری از مواد غذایی حاوی پروتئین بالا، تولید کلاژن را در بدن تقویت ‌می‌کنند زیرا این مواد غذایی حاوی اسیدهای آمینه پیش‌ساز کلاژن (گلایسین، پرولین و هیدروکسی پرولین) هستند. از جمله این مواد غذایی ‌می‌توان به ماهی، مرغ، گوشت، تخم‌مرغ، لبنیات، حبوبات و سویا اشاره کرد.

ساخت این پروتئین در بدن به مواد مغذی دیگری مانند زینک و ویتامین C هم نیاز دارد. زینک در صدف خام، حبوبات، گوشت‌ها، آجیل، دانه‌ها و غلات کامل یافت ‌می‌شود. همچنین مرکبات، انواع توت، سبزیجات برگ‌دار، فلفل دلمه‌ای و گوجه‌فرنگی نیز منابع غنی از ویتامین C هستند.

تا اینجا در خصوص مصرف کلاژن به صورت خوراکی صحبت کردیم. امروزه محصولات مراقبت از پوستی وارد بازار شده‌اند که کمک به کلاژن‌سازی و یا حفظ و افزایش کلاژن پوست از ویژگی‌های خاص آن‌ها معرفی می‌شود. اما آیا این محصولات هم مؤثر هستند؟

کلاژن موضعی برای پوست

کلاژن‌ها انواع مختلفی دارند و دو نوع آن از اجزای اصلی پوست محسوب ‌می‌شوند. اگرچه بدن به طور طبیعی کلاژن‌سازی ‌می‌کند اما مطالعات نشان ‌می‌دهند که سالانه مقدار کلاژن در پوست به میزان یک درصد کاهش پیدا ‌می‌کند که این موضوع می‌تواند به روند پیری پوست مرتبط باشد.

به صورت نظری، هدف استفاده از این پروتئین در محصولات مراقبت از پوست، تقویت کلاژن موجود در پوست، ترمیم چین و چروک، افزایش قوام، آب‌رسانی و خاصیت ارتجاعی پوست است. اما در عمل، مولکول‌های کلاژن‌ (خواه انواع سنتتیک، خواه سایر انواع آن‌) به قدری بزرگ هستند که نمی‌توانند به داخل پوست نفوذ کرده و سبب تحریک کلاژن‌سازی در لایه‌های زیرین پوست شوند. تنها کارکردی که برای مولکول‌های بزرگ کلاژن ‌می‌توان متصور شد، مرطوب کردن پوست است.

در نتیجه، مصرف کلاژن به صورت موضعی کمک چندانی به بهبود ساختار و قابلیت ارتجاعی پوست نمی‌کند. در حقیقت تاکنون هیچ مقاله معتبری نشان نداده است که مصرف موضعی کلاژن ‌می‌تواند سبب تولید کلاژن و افزایش استحکام و کشسانی پوست شود.

آیا جایگزین‌های مؤثرتری برای کلاژن موضعی وجود دارد؟

اول از همه، پپتید‌های کلاژن اثربخش هستند. پپتیدها، زنجیره‌های کوچک آمینواسیدی هستند و همان‌طور که ‌می‌دانید اسید آمینه کوچک‌ترین واحد سازنده پروتئین محسوب ‌می‌شود. اساساً پپتیدها اثرات پروتئین‌هایی مانند کلاژن را تقلید ‌می‌کنند اما اندازه ذرات آن‌ها بسیار کوچک‌تر است؛ بنابراین پپتیدهای کلاژن ‌می‌توانند توسط پوست جذب شوند. از آنجا که این پروتئین از سه زنجیره پلی‌پپتیدی تشکیل شده است بنابراین افزوده شدن پپتیدها به آن ‌می‌تواند پوست را تحریک کرده تا کلاژن بیشتری تولید کند.

ترمیم زخم با کلاژن

از جمله موضوعاتی که در مبحث مصرف کلاژن موضعی مطرح می‌شود، بهبود زخم‌ها با استفاده از آن است. این ماده، نقش کلیدی در روند طبیعی ترمیم زخم دارد. برخی از کاربردهای کلاژن در فرآیند ترمیم زخم عبارت‌اند از:

• کنترل خونریزی
• کاهش التهاب
• مدیریت سلامت و عملکرد رگ‌های خونی
• تقویت بافت اسکار (جای زخم)
• بهبود خاصیت کشسانی پوست
• جذب سلول‌هایی که سبب ترمیم زخم ‌می‌شوند
• ایجاد یک بستر برای رشد بافت جدید

پانسمان‌های کلاژن حاوی این پروتئین و سایر موادی هستند که به ترمیم زخم کمک ‌می‌کنند. در بازار، پانسمان‌های کلاژن اشکال مختلفی دارند که از انواع آن ‌می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• پانسمان از جنس اسفنج یا پشم
• ژل‌ها
• انواع پودر‌ها

جمع‌بندی

همان‌طور که در این مقاله اشاره شد، کلاژن فراوان‌ترین پروتئین بدن است. این ماده جزء اصلی بافت‌های مختلف بدن مانند استخوان، پوست، عضلات، تاندون‌ها و غضروف محسوب ‌می‌شود. در این مقاله در رابطه با مکمل‌های کلاژن، منابع غذایی این پروتئین و نحوه بهره‌مندی از فواید آن‌ها صحبت کردیم.

در رابطه با فواید کلاژن برای پوست، دریافتیم که مصرف مکمل‌ها ‌می‌تواند سطوح کلاژن را در پوست افزایش داده و باعث کاهش چین و چروک، افزایش آبرسانی و خاصیت کشسانی پوست شود.

علاوه بر این، محصولات مراقبت از پوست موضعی که حاوی پپتید‌های کلاژن (ذرات کوچک‌تر با قابلیت جذب پوستی) هستند، می‌توانند برای رفع چین و چروک‌های پوستی و توپر شدن ظاهر پوست مفید واقع شوند.

تجربه شما

شما چه تجربه‌ای از مصرف مکمل‌های کلاژن‌ چه به صورت خوراکی و چه به صورت موضعی دارید؟ آیا به نظر شما تأثیری بر سلامت و زیبایی پوست‌تان داشته است؟ نظرات خود را با ما و سایر خوانندگان در میان بگذارید.