یون‌های زینک یا روی موجود در ترکیبات متفاوتی نظیر زینک-PCA ، به شکل گسترده‌ای در محصولات آرایشی و مراقبت از پوست مورد استفاده قرار می‌گیرند. این استفاده گسترده، دلیلی دارد.
محبوبیت زینک به دلیل عملکرد چندگانه یون آن (+Zn2) است. زینک یا روی در دسته عناصر شیمیایی ضروری بدن انسان قرار می‌گیرد. در واقع زینک یکی از ضروری‌ترین عناصر بدن انسان است؛ به گونه‌ای که می‌توان گفت در بیش از 200 واکنش شیمیایی که توسط آنزیم‌ها انجام می‌شود، به نوعی نقش ایفا می‌کند. پوست انسان نیز برای حفظ سلامتی و کارایی خود به شدت به زینک نیاز دارد.
شما می‌توانید با خواندن این مقاله، دانسته‌هایتان در مورد خواص و کاربردهای زینک و زینک-PCA را افزایش دهید تا بتوانید آگاهانه از خواص فوق‌العاده آن‌ها بهره‌مند شوید.
زینک در بدن انسان
تخمین زده می‌شود که میزان متوسط “روی” موجود در اندام یک فرد بالغ حدود 2 گرم است که 60 درصد آن در ماهیچه‌ها، 30 درصد آن در استخوان‌ها و 6 درصد آن در پوست قرار دارد. این ماده معدنی سیستم ایمنی بدن را تقویت می‌کند و با غیر فعال کردن سلول‌های خطرناک و عوامل بیماری‌زا، میزان بیماری‌ها را کاهش می‌دهد. خاصیت آنتی‌اکسیدانی این عنصر موجب کاهش التهاب و همچنین کاهش باکتری‌های ایجادکننده آکنه می‌شود و همین خاصیت است که آن را به یکی از ترکیبات اصلی مکمل‌ها و داروهای موضعی تبدیل کرده است.
مزایای زینک در مقابله با آکنه
در مورد تأثیر زینک و زینک-PCA در درمان آکنه تحقیقات فراوانی صورت گرفته است. براساس اطلاعات به دست آمده از تحقیقات مرتبط با پوست، عنصر زینک و املاح آن طیف گسترده‌ای از بیماری‌های مزمن پوستی را درمان میکنند. خاصیت آنتی‌اکسیدانی زینک و تأثیر آن روی التهاب و همچنین خواص ضد باکتری این ماده معدنی سبب کاهش بروز جوش می‌شود.
فواید آنتی‌اکسیدانی
خواص آنتی‌اکسیدانی زینک باعث کاهش پاسخ التهابی به سلول‌های مرده، آلودگی، چربی و باکتری می‌شود. افزایش تجمع سلول‌ها در غدد پوستی (اغلب به علت تغییرات هورمونی یا افزایش تولید چربی) منجر به مسدود شدن منافذ و ایجاد جوش در سطح پوست می‌شود.
از طرف دیگر باکتری‌ها می‌توانند این منافذ بسته را مورد هجوم قرار دهند و باعث تحریک بیش از حد شوند. دلیل اصلی قرمز شدن، چرکی شدن و حتی دردناک شدن جوش‌ها همین باکتری‌ها هستند. التهاب، واکنش طبیعی پوست به بسته شدن منافذ است و افزایش التهاب منجر به تورم و ایجاد آکنه می‌شود.
زینک این واکنش التهابی را از طریق کاهش فعالیت نوعی پروتئین، توقف حمله باکتری‌ها به منافذ پوست و کمک به حذف سلول‌های مرده که سبب انسداد منافذ می‌شوند، کم می‌کند.
این ماده معدنی همچنین نقش مهمی در متابولیسم اسیدهای چرب امگا 3 بازی می‌کند. شکل فعال اسیدهای چرب امگا 3 ، عوامل خونی عامل التهاب را در پوست پایین می‌آورد.
زینک و تنظیم تکثیر سلولی
علاوه بر موارد گفته شده، خاصیت آنتی‌اکسیدانی روی به تنظیم فعالیت «کراتینوسیت‌ها» کمک می‌کند. کراتینوسیت‌ها اصلی‌ترین سلول‌های سازنده لایه خارجی پوست (اپیدرم) هستند که کراتین تولید میکنند. کراتین یک پروتئین ساختاری است که سلول‌های پوستی و همچنین رشته‌های مو را به هم پیوند می‌دهد.
کراتینوسیت‌ها سد مهمی را بین پوست و آسیب‌های محیطی شکل می‌دهند، اما تعداد زیاد آن‌ها مانع جدا شدن صحیح سلول‌ها از یکدیگر می‌شود. در این صورت تجمع سلولی، منافذ پوست را مسدود کرده و باعث ایجاد آکنه می‌شود.
عنصر روی تولید بیش از حد کراتینوسیت‌ها را متوقف کرده و در طول زمان به از بین رفتن آکنه‌ها کمک می‌کند. این ماده همچنین با متعادل کردن میزان کراتین و کلاژن اپیدرم مانع انسداد منافذ می‌شود.
نقش زینک در تنظیم تولید چربی
هورمون «دی هیدروتستوسترون» در واکنش به التهاب و استرس، چربی تولید می‌کند. زینک با مهار این هورمون، تولید سبوم را کاهش می‌دهد. سبوم نوعی چربی طبیعی است که سطح پوست را نرم و روان می‌کند، اما مقدار زیاد آن می‌تواند سبب انسداد فولیکول‌های مو و ایجاد آکنه و ناراحتی‌های پوستی شود.
هم‌افزایی زینک-PCA و آلفا و بتا هیدروکسی اسیدها
زینک همراه با آلفا هیدروکسی اسید و بتا هیدروکسی اسید، ترکیبی فوق‌العاده برای بهبود ظاهر و سلامت پوست چرب یا جوشدار است. این ترکیب می‌تواند سلول‌های پوستی بر جای مانده از چربی خشک‌شده پوست را از بین ببرد و فعالیت غدد چربی پوست را کم کند.
به علاوه، زینک نقش مهمی را در آپوپتوز (مرگ طبیعی سلول و بازسازی دوباره آن در انتهای چرخه زندگی سلولی) بازی می‌کند. بدون زینک، مرگ طبیعی سلولی به شکل عادی اتفاق نمی‌افتد و این مسئله باعث تجمع غیرطبیعی سلول‌های در حال مرگ می‌شود. زینک به تثبیت چرخه طبیعی زندگی سلول مخصوصاً در مراحل رشد سریع سلول کمک می‌کند. استفاده موضعی (زینک پی سی ای) یا خوراکی از محصولات حاوی این عنصر در دوران بلوغ یک روش معمول برای پیشگیری از بروز آکنه است چراکه در این دوران، فعالیت هورمونی غدد فوق کلیوی و تولید چربی در غدد چربی پوست افزایش پیدا می‌کند.
مزایای ضد باکتری یون‌های روی
مطالعات نشان دادهاند که زینک می‌تواند باکتری‌هایی که به منافذ پوستی هجوم می‌برند و ایجاد آکنه میکنند را از بین ببرد. این باکتری‌ها به پروپیونی باکتریوم معروف هستند. زینک همچنین می‌تواند از تولید مجدد یا رشد باکتری‌های نهفته پیشگیری کند.
روی یا آنتی‌بیوتیک؟
نکته بسیار جالب در مورد زینک این است که اکثر باکتری‌ها و قارچ‌ها نمی‌توانند سویه‌های مقاوم به آن ایجاد کنند، چرا که زینک یک ماده معدنی است و نه یک آنتی‌بیوتیک شیمیایی.
بر اساس اطلاعات به دست آمده از یک تحقیق که در سال 2015 انجام شد، اکثر باکتری‌های مولد آکنه، نسبت به آزیترومایسین (یک آنتی‌بیوتیک مناسب برای از بین بردن جوش‌ها) مقاوم هستند، اما استفاده از زینک میزان مقاومت این باکتری‌ها را کاهش می‌دهد. به این ترتیب زینک می‌تواند به از بین بردن جوش‌ها در افرادی که پوست‌شان نسبت به آنتی‌بیوتیک مقاوم است، کمک کند.
زینک روی فلور میکروبی روده تأثیر منفی ندارد، یعنی اختلالی در فعالیت باکتری‌های مفید روده ایجاد نمی‌کند؛ به همین دلیل بسیاری از متخصصین استفاده از روی را به عنوان یک ماده معدنی، ایمن‌تر از مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها می‌دانند. استفاده از آنتی‌بیوتیک‌ها می‌تواند باعث از بین بردن باکتری‌های مفید روده شود.
زینک، جایگزینی برای کورتون‌درمانی آکنه
این ماده یک جایگزین مناسب و مؤثر برای کورتیکواستروئیدها (کورتون‌ها) و دیگر داروهای تزریقی رایج برای برطرف کردن آکنه است. لازم به یادآوری است که استروئیدها تورم و التهاب را در موارد اضطراری و در زمان بروز شدیدترین نوع آکنه‌های باکتریایی کاهش می‌دهند، ولی مقادیر زیاد آن‌ها می‌تواند سبب بروز مشکلاتی مثل افزایش فشار خون یا ناراحتی‌های گوارشی شود. زینک به شکل طبیعی یک ضد میکروب است و می‌تواند به تدریج باکتری‌های ایجادکننده آکنه را با عوارض کمتری از بین ببرد.
زینک و اثر ضد آکنه رتینول
زینک همچنین به پروتئین‌های بدن کمک می‌کند تا ویتامین A را به شکل «رتینول» (شکل قابل استفاده برای بدن) درآورند. تحقیقات نشان دادهاند که ترکیبات حاوی رتینول می‌توانند باکتری‌های مولد آکنه را از بین ببرند و از رشد چندین نوع ارگانیسم در منافذ بسته پوست جلوگیری کنند. رتینول همچنین می‌تواند به ترمیم زخم‌ها و از بین رفتن جای جوش‌ها کمک کند.
“روی” اثر داروهای موضعی حاوی رتینول را هم تقویت می‌کند و همچنین می‌تواند ویتامین A ذخیره شده در کبد را به بافت هدف انتقال دهد.
همکاری زینک و ویتامین E
زینک به افزایش جذب و انتقال ویتامین E که یک ماده مغذی محلول در چربی است و برای پوست خواص درمانی دارد، کمک می‌کند. متخصصین پوست ممکن است از ترکیب زینک، ویتامین E و سلنیوم استفاده کنند تا غشای آسیب‌دیده سلول‌ها یا غدد چربی ملتهب را ترمیم کنند.
zinc و پیشگیری از التهاب و عفونت پوست
ماده معدنی زینک همچنین می‌تواند به افزایش گلبول‌های سفید خونی که مسئول مبارزه با ارگانیسم‌های مهاجم و پیشگیری از عفونی شدن منافذ پوستی هستند، کمک کند. بر اساس اطلاعات به دست آمده از یک تحقیق که در سال 2012 در ژورنال درماتولوژی زیبایی بالینی به چاپ رسید، مشخص شد که مکمل‌های خوراکی زینک التهاب را کاهش می‌دهند و میزان سرایت باکتری‌های مولد آکنه را محدود میکنند. زینک موضعی همچنین می‌تواند حساسیت سطحی پوست و جای جوش را از بین ببرد.
زینک، زینک-PCA و کمک به درمان مشکلات پوستی
موارد زیر انواع مختلفی از آکنه و اختلالات پوستی هستند که زینک می‌تواند به از بین رفتن آن‌ها کمک کند:
1) آکنه ولگاریس: عارضه‌ای که در اثر انسداد منافذ پوستی توسط چربی، سلول‌های مرده پوست و باکتری ایجاد می‌شود و می‌توان گفت که شایع‌ترین نوع آکنه است.
2) آکنه کیستی: جوش‌های کیسه‌مانندی که ممکن است از چرک یا مواد دیگر پر شوند.
3) پاسچول (چرک‌دانه): آکنه‌هایی قرمز، متورم و ملتهب که اغلب حاوی چرک زرد هستند. پاسچول‌ها معمولاً هنگام لمس درد می‌گیرند. این عارضه‌های پوستی اگر فشرده و یا کنده شوند، ممکن است جای آن‌ها روی پوست باقی بماند یا لک‌های تیره دائمی روی پوست ایجاد کنند.
4) ملاسما: بخش‌هایی از پوست که اغلب به علت تغییرات هورمونی دچار تغییر رنگ یا هایپرپیگمنتاسیون (افزایش رنگدانه‌‌های پوستی و تیره شدن بخش‌هایی از پوست) می‌شوند.
5) آکنه روزاسه: نوعی بیماری پوستی که باعث قرمزی بیش از حد پوست می‌شود. در این شرایط رگ‌های خونی مشخص شده و جوش‌های چرکی صورتی روی پوست صورت ایجاد می‌شوند.
6) کومدونها: انسداد فولیکولی که در آن منافذ یا فولیکول‌های مو پر از سلول‌های مرده پوست، چربی یا مواد آرایشی می‌شوند. متخصصان پوست به محصولاتی که باعث ایجاد این نوع از آکنه می‌شوند، کومدون‌زا می‌گویند. به همین دلیل افرادی که پوست حساسی دارند، اغلب به دنبال خرید محصولات آرایشی غیرکومدون‌زا هستند تا از ایجاد آکنه جلوگیری کنند. محصولات آرایشی غیرکومدون‌زا به راحتی روی پوست پخش شده و به راحتی هم پاک می‌شوند. این محصولات وارد منافذ پوست نمی‌شوند و ایجاد آکنه نمی‌کنند.
7) جوش‌های سرسفید: این نوع از کومدونها قسمت فوقانی منافذ پوست و یا فولیکول مو را به طور کامل مسدود میکنند. با تداوم چرخه زندگی سلول‌های پوست، لایه سفید رنگ نازکی روی ناحیه مسدود تشکیل می‌شود. شما نباید این جوش‌ها را فشار دهید با بترکانید، چون ممکن است خونریزی کنند و باعث پارگی بافت پوست شوند.
8) جوش‌های سرسیاه: این نوع کومدونها شامل منافذ پوست می‌شوند که در لایه‌های عمقی مسدود و در سطح پوست باز هستند. سلول‌های مرده و چربی پوست به‌طور نامنظم در این کومدونها جمع و مانع انعکاس طبیعی نور از طریق منافذ پوستی می‌شوند؛ همچنین چربی جمع شده در این نواحی در مجاورت هوا اکسید شده و در نتیجه این جوش‌ها سیاه به نظر می‌آیند. افرادی که این نوع جوش‌ها را روی پوست خود دارند، سعی میکنند تا با کمک لایه‌بردارهای مناسب آن‌ها را برطرف کنند. شستشوی منظم و صحیح پوست نیز به پاک شدن چربی و روشن شدن رنگ این جوش‌ها کمک می‌کند.
9) پاپول (سفت‌دانه): کومدون‌های ملتهب و عفونی را سفت‌دانه یا پاپول (papule) می‌نامند. پاپول‌ها معمولاً باعث قرمزی پوست می‌شوند و در صورت لمس دردناک هستند. اگر این نوع جوش‌ها درمان نشوند، می‌توانند منجر به باقی ماندن جای جوش روی صورت شوند.
10) ندول: جوش‌های ملتهب و دردناک زیر سطح پوست را گرهک یا nodule می‌نامند. انواع عفونت‌ها یا باکتری‌های مهاجم در عمق پوست یا در برخی موارد فولیکول‌های مو، باعث ایجاد این جوش‌ها می‌شوند. گاهی افراد برای درمان این نوع از آکنه به پزشک مراجعه میکنند چراکه برداشتن آن‌ها از سطح پوست کار مشکلی است.
11) درماتیت سبورئیک: یک ناهنجاری پوستی است که باعث پوسته‌پوسته شدن سطح پوست در نواحی صورت، کف سر و بخش بیرونی گوش‌ها می‌شود.
12) اگزما: یک بیماری پوستی است که می‌تواند باعث ایجاد بثورات پوستی، تورم، التهاب یا تاول شود.
چگونه می‌توان آکنه را با زینک-PCA درمان کرد؟
در حالی که آکنه یک بیماری مسری نیست، اکثر مردم احساس خوبی نسبت به آن ندارند. درمان نکردن آکنه می‌تواند باعث شود که جای آن برای همیشه روی پوست باقی بماند.
بدن انسان روی را ذخیره نمی‌کند و بنابراین باید آن را از منابع خارجی تأمین کرد. شما می‌توانید زینک مورد نیاز بدن را از طریق غذا یا مکمل‌های غذایی به دست آورید. البته دریافت موضعی این ماده معدنی از طریق کرم‌ها و محصولات درمانی حاوی این عنصر هم امکان‌پذیر است.
کرم‌های موضعی بدون نسخه زینک جوش‌های خفیف تا متوسط را درمان میکنند. این نوع جوش‌ها شامل جوش‌های سرسیاه و سرسفید می‌شوند. بعضی از کرم‌های قوی حاوی این عنصر می‌توانند جوش‌هایی مثل پاسچول و پاپول را نیز درمان کنند.
استفاده هم‌زمان از کرم موضعی حاوی روی با تونرهای حاوی بتا هیدروکسی اسید مثل اسید سالسیلیک هم یک روش درمانی دیگر است که در نهایت می‌تواند منجر به بهبود مشکل پوستی شود. شوینده‌ها و کرم‌ها ممکن است حاوی بنزوئیل پراکسید، رزورسینول یا سولفور نیز باشند و به از بین بردن سلول‌های مرده و کاهش التهاب پوست کمک کنند. ژل‌ها و سرم‌های حاوی رتینول هم می‌توانند به ترمیم آسیب سلولی کمک کرده و رشد سلول‌های جدید پوستی را تسریع کنند.
زینک-PCA در محصولات موضعی پوست
اکثر پزشکان استفاده از زینک موضعی را درمانی ملایم و بی‌خطر می‌دانند. با این حال شما می‌توانید یک محصول حاوی زینک را قبل از استفاده منظم روی پوست خود آزمایش کنید.
انواع مختلفی از زینک در کرم‌ها یا سایر محصولات آرایشی مانند سرم و پد ضد آکنه حاوی zinc-PCA «زینک پیرولیدون کربوکسیلات» وجود دارد. در درمان آکنه، خاصیت قابض املاح زینک می‌تواند مؤثر باشد. زینک-PCA به کنترل روند ایجاد آکنه و کاهش ترشح چربی و در عین حال حفظ رطوبت پوست کمک می‌کند. در رابطه با مکانیسم عمل زینک بر آکنه اختلاف نظرهایی وجود دارد. با این حال همه این موضوع را قبول دارند که املاح زینک، التهاب ایجاد شده در اثر آکنه را کاهش می‌دهند. این عنصر همچنین ضد باکتری است و از آن برای کنترل شوره سر استفاده می‌شود.
PCA چیست؟
«پیرولیدون کربوکسیلیک اسید» یا PCA که «ال پیروگلوتامات» هم نامیده می‌شود، یکی از مشتقات اسید گلوتامیک (یک اسید آمینه) است که جذب آب بالایی دارد. این ماده یک مولکول نسبتاً ساده است که بدن ما به طور طبیعی هم قادر به تولید آن هست.
زینک-PCA یک مشتق فوق‌العاده از زینک
زینک-PCA مولکولی است که هم مزایای PCA و هم مزایای روی را دارد و در نتیجه یک ماده بسیار عالی با فواید بسیار زیاد است.
به عنوان مثال زینک -PCA (و نه زینک به تنهایی) ترشح چربی را در پوست‌های چرب کاهش می‌دهد این ماده با مهار آنزیم «5- آلفا ردوکتاز» مانع ترشح بیش از حد غدد چربی می‌شود.
زینک – PCA همچنین قادر است بوی بد بدن را با اتصال به اسیدهای چرب زنجیره کوتاه که عامل این بو هستند از بین ببرد. مصرف zinc-PCA همچنین چین و چرو‌ک‌های صورت را رفع می‌کند و مانع رشد باکتری‌ها از جمله «پروپیونی باکتریوم آکنه» می‌شود. تمام این ویژگی‌ها باعث شده‌اند تا به طور معمول زینک – PCA در انواع شامپوهای ضد شوره سر و محصولات آرایشی کنترل‌کننده چربی و ضد آکنه مورد استفاده قرار گیرد.
زینک-PCA همچنین جزو فاکتورهای مرطوب‌کننده طبیعی پوست است که پوست ما آن را برای کاهش از دست دادن آب تولید می‌کند.
تست حساسیت پوستی
متخصصین پوست برای استفاده از محصولات حاوی زینک مراحل زیر را به منظور آزمایش حساسیت پوستی توصیه میکنند:
1) قسمت کوچکی از پوست را که مشابه با پوست صورت شماست (مثل بخش زیرین بازو) انتخاب کنید.
2) مقدار کمی از محصول (به اندازه دو سکه) را به مدت 24 ساعت روی پوست‌تان قرار دهید.
3) اگر بعد از 24 ساعت هیچ عارضه جانبی اتفاق نیفتاد، می‌توانید از آن محصول روی آکنه و یا منطقه عفونی استفاده کنید اما اگر خارش، قرمزی، پوسته‌ریزی یا بثورات پوستی ظاهر شد، از آن محصول استفاده نکنید.
اثربخشی محصولات پوستی حاوی زینک و زینک-PCA
تأثیرات مثبت زینک بر پوست معمولاً بعد از گذشت 12 هفته نمایان می‌شوند. با این حال اگر آکنه‌ها ناشی از مسدود شدن عمیق منافذ پوستی باشند، درمان آن‌ها با زینک موضعی ممکن است مشکل را به صورت ریشه‌ای حل نکند. در این شرایط ممکن است لازم باشد که میزان بیشتری از این عنصر را به صورت خوراکی مصرف کنید.
مصرف خوراکی روی
کمبود زینک علاوه بر مشکلات جدی در سلامت کلی بدن، می‌تواند منجر به تغییرات پوستی شبیه اگزما شود. پوست دچار ترک‌خوردگی شده و لکه‌های قرمز براق روی سطح آن نمایان می‌شوند. این وضعیت پوست که بیشتر در صورت و اطراف دهان و پوست دست‌ها اتفاق می‌افتد، با استفاده از کرم‌های مرطوب کننده، پماد یا لوسیون نیز بهبود نمی‌یابد.
برای مصرف خوراکی زینک و افزایش میزان دریافتی این ماده می‌توانید از مکمل‌ها و غذاهای حاوی این عنصر استفاده کنید.
انتخاب غذاهایی که حاوی زینک هستند، یکی از بهترین راه‌های افزایش میزان این ماده در بدن است. غلات و حبوبات (به خصوص غلات کامل و حبوبات قرمز)، غذاهای طبیعی سرشار از اسیدهای چرب و پروتئین‌های گیاهی (مانند گردو) و پروتئین‌های حیوانی مملو از اسیدهای چرب امگا-3 (مانند تخم مرغ و انواع صدف) شناخته‌شده‌ترین منابع غذایی حاوی روی هستند. شما همچنین می‌توانید از یک مکمل غذایی که حاوی زینک و دیگر مواد معدنی مانند کلسیم است استفاده کنید. برخی از مولتی‌ویتامین‌ها هم حاوی این عنصر هستند.
دوز درمانی استاندارد زینک حدود 45-30 میلی‌گرم در روز است.
البته عوارض مصرف بیش از حد زینک نیز می‌تواند جدی باشد. پس هرگز بدون نظر و دستور پزشک|، با افزایش مصرف این مکمل، اقدام به درمان هیچ مشکل نکنید.
کلام آخر
روی یک ماده معدنی است که به نوعی تولید چربی را تنظیم می‌کند؛ قرمزی و حساسیت پوست را کاهش می‌دهد و به درمان پوست‌های دارای آکنه کمک می‌کند. میزان زیاد زینک گاهی اوقات می‌تواند پوست را خشک کند اما زینک-PCA چنین مشکلی را ایجاد نمی‌کند. PCA یک فاکتور مرطوب‌کننده طبیعی پوست است، بنابراین می‌توان گفت که این مشتق زینک یک مرطوب‌کننده عالی برای پوست است و مانع عملکرد طبیعی پوست نمی‌شود. Zinc-PCA یک ضد آکنه، تنظیم‌کننده چربی پوست، ضد التهاب و یک عامل ضد پیری است که می‌توان آن را به شکل موضعی و به صورت روزانه استفاده کرد.
تجربه شما
خوشحال خواهیم شد که شما هم از تجربه‌های شخصی خودتان درباره استفاده از محصولات حاوی زینک و زینک-PCA برای ما بنویسید. این محصولات تا چه حد برای درمان مشکلات پوستی شما یا اطرافیان مؤثر بوده‌اند؟
منبع:
https://vitagene.com/blog/zinc-for-acne/
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11586012
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/23826827
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4120804
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4429650
https://onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1111/ics.12463
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3366450
تیم نویسندگان
دکتر مهدیه بهشادفر
