تکنیک مواجهه درمانی چیست و چگونه باعث از بین رفتن ترس می‌شود؟

هرکدام از ما روزانه با انواع گوناگونی از ترس‌ها روبه‌رو می‌شویم. برخی از این ترس‌ها طبیعی هستند و حتی برای بقا و حیات ما ضروری‌اند. برای مثال، هنگام عبور از عرض خیابان با درنظرگرفتن احتمال تصادف، سعی می‌کنیم بیشتر احتیاط کنیم. این مورد، مثال بارز یک ترس مثبت است. اما در سوی دیگر، ترس‌هایی وجود دارند که سلامت روانی و حتی زندگی اجتماعی ما را تهدید می‌کنند. مواجهه درمانی (Exposure therapy) شکلی از رفتاردرمانی است که به ما در مواجهه با ترس‌هایمان کمک می‌کند. طبق عقیده کورتنی دی آنجلیس، روان‌شناس بالینی مرکز درمانی دانشگاه کلمبیا ایالات متحده که در این شکل از رفتاردرمانی تخصص دارد، شعار مواجهه درمانی در همین چند کلمه خلاصه می‌شود: «اشکالی نداره روبه‌راه نباشی».

در این مقاله با تکنیک مواجهه درمانی، مزایا و معایب آن آشنا می‌شوید.

چرا مواجهه درمانی؟

وقتی از یک شیء یا یک فعالیت خاص می‌ترسید، ممکن است از آن اجتناب کنید. برای مثال، اگر از حضور در محیط‌های سربسته بترسید ممکن است از قرارگرفتن در آسانسور خصوصاً زمان‌هایی که شلوغ باشد، اجتناب کنید. شاید دوری از عوامل ایجادکننده ترس بتواند برای مدت‌زمان کوتاهی احساس ناخوشایند ترس را در شما متوقف کند اما در درازمدت سبب می‌شود ترس و اضطراب در وجودتان تشدید شود.

تکنیک مواجهه درمانی می‌تواند در شکستن چرخه ترس و اجتناب به شما کمک کند. این تکنیک‌، در محیطی امن شما را با منبع ترس‌تان روبه‌رو می‌کند. مواجهه درمانی به شما کمک می‌کند بر ترس خود غلبه کنید تا آن شیء، فعالیت یا موقعیت خاص نتواند باعث اضطراب‌تان شود و در نهایت، بتوانید هدفمند با آن برخورد کنید.

تکنیک‌های مواجهه درمانی

مواجهه درمانی می‌تواند با سرعت‌های گوناگونی پیشرفت کند. درمانگر، در این مسیر شما را راهنمایی می‌کند تا با ترس‌هایتان طبق سلسله‌مراتب یا «نردبان» ترس -که به‌عنوان نقشه راه برای درمان عمل می‌کند- روبه‌رو شوید. او هم‌چنین به شما کمک می‌کند با تروما یا اضطرابی که ممکن است در هر مرحله‌ای از فرآیند برایتان رخ دهد، کنار بیایید.

• مواجهه تدریجی: این تکنیک مواجهه درمانی عبارت است از «قرارگرفتن فرد در معرض منشأ ترس خود به‌صورت تدریجی»، مانند بالارفتن از پله‌های نردبان، یکی پس از دیگری. برای مثال، اگر شما از آمپول‌زدن می‌ترسید، مراحل می‌تواند به ترتیب نگاه‌کردن به تصویر یک سرنگ، داشتن یک سرنگ دربسته در اطرافتان و نگه‌داشتن سرنگ در دست باشد. این مراحل تا زمانی ادامه پیدا می‌کنند که شما بتوانید کاری را که بیشتر از همه از آن می‌ترسید، انجام دهید.
• حساسیت‌زدایی سیستماتیک: این احتمال وجود دارد که درمانگر برای افزایش احساس آرامش و راحتی شما در هریک از مراحل این فرآیند از روش حساسیت‌زدایی سیستماتیک استفاده کند. این روش‌ها شامل تمرینات آرام‌سازی مانند مدیتیشن، تنفس عمیق، تصویرسازی ذهنی هدایت‌شده و آرام‌سازی پیش‌رونده عضلانی است.

• غرق‌شدن (Flooding): در این روش به یک‌باره با بالاترین سطح از نردبانی که قبل‌تر درباره آن صحبت کردیم، روبه‌رو می‌شوید. اگر ترس به‌وجود‌آمده، کارها و فعالیت‌های روزمره شما را مختل کرده باشد، درمانگر ممکن است از روش «غرق‌شدن» استفاده کند. اگرچه این روش ممکن است باعث شود فرد سریع‌تر بتواند بر ترس خود غلبه کند اما این تجربه می‌تواند برای فرد آسیب‌زا و سخت باشد. بنابراین، روان‌درمانگر احتمالاً زمانی از این تکنیک استفاده می‌کند که اضطراب فرد تا حد قابل قبولی کاهش یافته باشد. (هرگز بدون توصیه یک متخصص مجرب، اقدام به انجام این روش برای هیچ‌کس نکنید.)
• مواجهه و اجتناب از پاسخ: مواجهه و اجتناب از پاسخ (ERP) یک تکنیک درمانی مؤثر، مخصوصاً برای افرادی که چرخه وسواس و اجبار را تجربه می‌کنند (مانند اختلال وسواس فکری-عملی (OCD)) است. این روش روی ضعیف‌کردن ارتباط بین وسواس و اجبار تمرکز می‌کند. درمانگر از روی عمد وسواس‌های فرد را تحریک می‌کند ولی از بیمار می‌خواهد که رفتارهای اجباری و تشریفات وسواسی مربوط به آن را انجام ندهد.

نحوه انجام مواجهه درمانی

روان‌درمانگران از تکنیک‌های گفته‌شده، به روش‌های متفاوتی برای انجام مواجهه درمانی استفاده می‌کنند:

مواجهه در محیط واقعی (In Vivo Exposure)

مواجهه در محیط واقعی عبارت است از مواجهه مستقیم با محرک یا موقعیت هراس‌آور در محیط واقعی. برای مثال، اگر نوجوانی می‌ترسد از والدین خود جدا شود، می‌بایست تجربه‌های دورشدن از والدین را تدریجی و در وضعیت‌های گوناگون تجربه کند (البته با راهنمایی و نظارت پزشک و رضایت والدین).

مواجهه خیالی (Imaginal Exposure)

مواجهه خیالی، تصورکردن خیالی موقعیت ترسناک با جزئیات دقیق است. برای مثال، اگر فوبیای استفراغ دارید، احتمال اینکه درمان‌گر شما را تشویق کند چیزی بخورید تا بتوانید عمداً استفراغ کنید خیلی کم است. در عوض، از شما می‌خواهد یک روایت مکتوب از آنچه در صورت استفراغ در ملأ عام ممکن است برای شما اتفاق بیفتد بنویسید و در ادامه بخواهد متنی را که نوشته‌اید بازخوانی کرده یا بارها به آن گوش دهید.

ایده کلی این تمرین این است که به شما کمک کند تا این موقعیت‌های هراس‌آور به‌جای آنکه همان سطح از اضطراب همیشگی را ایجاد کنند شما را خسته کنند.

مواجهه وابسته به تحریک و انگیزه درونی (Interoceptive Exposure)

مواجهه وابسته به تحریک و انگیزه درونی می‌تواند به مقابله با ترس از یک احساس فیزیکی کمک کند. از این روش معمولاً برای درمان حمله‌های پانیک استفاده می‌شود. برای مثال، درمانگر ممکن است از شما بخواهد برای افزایش ضربان قلب، یک دقیقه حرکت پروانه انجام دهید. از این طریق، رفته‌رفته متوجه می‌شوید که این یک واکنش فیزیولوژیک است، نه نشانه حمله قلبی؛ و اصلاً خطرناک نیست.

مواجهه از طریق واقعیت مجازی (Virtual Reality Exposure)

مواجهه از طریق واقعیت مجازی، رویکرد نسبتاً جدیدتری است که به شما کمک می‌کند با استفاده از واقعیت مجازی، با ترس‌هایتان روبه‌رو شوید. برای مثال، اگر ترس از پرواز دارید، قبل از رفتن به یک مسافرت هوایی، برای آمادگی بیشتر می‌توانید از ویدیوهایی که وضعیت پرواز را شبیه‌سازی می‌کنند استفاده کنید.

درمان چه اختلالاتی به کمک مواجهه درمانی امکان‌پذیر است؟

برای افرادی که به دنبال کنترل اضطراب بدون استفاده از دارو هستند، مواجهه درمانی گزینه قابل توجهی است. این تکنیک به‌طور ویژه‌ای در بهبود اختلالاتی که باعث بروز اضطراب می‌شوند مؤثر است. اضطراب باعث می‌شود شما تهدید ناشی از خطر یا ناراحتی را بیشتر از آنچه هست ارزیابی کنید یا توانایی خودتان را برای مقابله با خطر و ناراحتی دست‌کم بگیرید.

مواجهه درمانی از کارایی لازم برای رفع هر دو چالش مطرح‌شده برخوردار است، به‌طوری‌که شما حین درمان متوجه می‌شوید که اضطرابتان به‌طور طبیعی، پس از رویارویی با موقعیت‌های ترسناک و ناراحت‌کننده، از بین می‌رود و به علاوه، خودتان هم می‌توانید اضطراب‌تان را کنترل کنید. ازجمله اختلالات اضطرابی که مواجهه درمانی می‌تواند به بهبود آن‌ها کمک کند، عبارتند از:

• انواع فوبیا
• اختلال وحشت‌زدگی یا پانیک
• اختلال اضطراب فراگیر
• اختلال اضطراب اجتماعی
• اختلال استرس پس از حادثه (PTSD)
• وسواس فکری- عملی (OCD)

مزایای تکنیک مواجهه درمانی

اکنون که با مواجهه درمانی آشنا شدید، به برخی از فواید آن می‌پردازیم:

• خوگیری (Habituation): همان‌طور که به‌تدریج و مکرراً خود را در معرض منبع ترس‌تان قرار می‌دهید، واکنش شما نسبت به آن آرام‌آرام کم‌رنگ‌تر و خفیف‌تر می‌شود.
• خاموش‌سازی (Extinction): مواجهه درمانی با فراهم‌کردن محیطی امن به شما یاد می‌دهد موقعیتی که از آن می‌ترسید تهدیدی برایتان محسوب نمی‌شود. این روش هم‌چنین ارتباطی را که بین آن موقعیت خاص و عواقب منفی حاصل از آن متصور می‌شوید، تضعیف می‌کند.
• پردازش عاطفی: این شکل از درمان به شما کمک می‌کند منبع ترس خود را کشف و درک کنید. علاوه بر این، کمک می‌کند پاسخ‌های غریزی خود را با باورها و تفکرات واقع‌بینانه‌تری درباره موقعیت هراس‌آور جایگزین کنید. هم‌چنین باعث می‌شود در مواجهه با احساس‌هایی مانند ترس و اضطراب راحت‌تر باشید.
• خودکارآمدی (Self-efficacy): با گذر زمان، مواجهه درمانی به شما کمک می‌کند به این باور برسید که می‌توانید با موقعیت‌هایی که باعث ترس‌تان می‌شوند، روبه‌رو شوید و اضطراب ناشی از آن را مدیریت کنید.

اثربخشی مواجهه درمانی

مواجهه درمانی یک درمان مبتنی بر شواهد است. به این معنا که تحقیقات، کارآمدی آن را تأیید کرده‌اند. طبق مطالعه انجام‌شده در سال 2015، شواهد تجربی نشان می‌دهند مواجهه درمانی می‌تواند به بهبود اختلالات اضطرابی مانند فوبیاها، اختلال وحشت‌زدگی، اختلال اضطراب اجتماعی، اختلال اضطراب فراگیر (GAD)، اختلال استرس پس از حادثه (PTSD) و وسواس فکری-عملی (OCD) کمک کند.

نتایج یک مطالعه منتشرشده در سال 2016 نشان داد افرادی که برای درمان فوبیای خود از تکنیک مواجهه درمانی استفاده کردند، در مقایسه با گروه کنترل نه‌تنها بلافاصله پس از درمان علائم کمتری داشتند بلکه اثرات بهبود حاصل از این تکنیک، 8 سال پس از آن نیز تداوم داشته است. نتایج به‌دست‌آمده از این مطالعه حاکی از آن است که مواجهه درمانی می‌تواند فواید طولانی‌مدت نیز داشته باشد.

معایب مواجهه درمانی

رویارویی با ترس‌ها کار چندان ساده‌ای نیست. بنابراین به‌کارگرفتن تکنیک مواجهه درمانی می‌تواند چالش‌برانگیز و حتی ناخوشایند باشد. هنگامی‌که از تکنیک مواجهه درمانی استفاده می‌کنید حتماً این نکته را به خاطر داشته باشید که هدف درمانگر، شکنجه شما نیست و هرگز قصد ندارد وضعیتی به وجود بیاورد که شما بخواهید موقعیتی ناخوشایند را تحمل کنید.

تا اینجا، از فواید مواجهه درمانی گفتیم. اما این روش می‌تواند معایبی نیز داشته باشد:

• علائم ممکن است برگردند: علائم ممکن است در برخی از بیماران پس از مدتی دوباره ظاهر شوند. این حالت به‌ویژه در مواردی که درمان به طور کامل انجام نشده باشد، محتمل‌تر است.
• موقعیت‌های شبیه‌سازی‌شده همیشه منعکس‌کننده واقعیت نیستند: این یعنی فردی که به اختلال اضطراب پس از حادثه مبتلاست، ممکن است بتواند موقعیت شبیه‌سازی‌شده در مطب درمانگر را مدیریت کند، اما شاید نتواند با همین موقعیت در دنیای واقعی به‌خوبی کنار بیاید.

با وجود محدودیت‌های گفته‌شده، مواجهه درمانی یک گزینه درمانی است که ارزش بررسی دارد، زیرا نتایج تحقیقات نیز کارایی این تکنیک را تأیید کرده‌اند.

در واقع، یکی از محدودیت‌های مواجهه درمانی این است که این تکنیک تا به حال به اندازه کافی به‌کار گرفته نشده است. بسیاری از درمانگران در زمینه مواجهه درمانی آموزش رسمی ندیده‌اند و بنابراین نمی‌توانند از آن برای درمان بیماران مبتلا به اختلالات اضطرابی بهره بگیرند.

از کجا باید شروع کرد؟

اگر می‌خواهید برای حل مشکل خود از مزایای تکنیک مواجهه درمانی بهره ببرید، به دنبال یک درمانگر، روان‌شناس یا روان‌پزشک حاذق باشید که در زمینه اجرای این تکنیک درمانی آموزش دیده و باتجربه باشد. شما هم‌چنین می‌توانید از پزشک شخصی‌تان یا متخصصان مراکز سلامت روان نزدیک محل سکونت‌تان راهنمایی بگیرید.

سعی کنید با درمانگرتان در زمینه طرح‌ریزی اهداف درمانی‌تان همکاری کنید و با او ارتباطی قوی و دوطرفه برقرار کنید. ارتباط درمانی دوستانه در مواجهه درمانی اهمیت بسیاری دارد، زیرا شما برای رویارویی با بدترین ترس‌های خود باید احساس امنیت و حمایت کنید.

تکنیک ERP

از مواجهه درمانی می‌توان برای بهبود اختلالات گوناگونی نظیر انواع فوبیا، اختلال اضطراب فراگیر و اختلال اضطراب اجتماعی کمک گرفت. با این ‌حال، نوعی از مواجهه درمانی با عنوان مواجهه و جلوگیری از پاسخ (Exposure and Response Prevention Therapy) (ERP یا Ex/RP) وجود دارد که برای درمان اختلال وسواس فکری- عملی (OCD) از آن استفاده می‌شود.

به عقیده دکتر دی آنجلیس، تکنیک ERP به افراد مبتلا به وسواس فکری- عملی کمک می‌کند بتوانند با موقعیت‌های ناخوشایند روبه‌رو شوند و رفتارهای اجباری خود را که برای رفع اضطراب به آن‌ها روی می‌آورند، کاهش دهند و به شیوه کارآمدتری با موقعیت کنار بیایند. جلوگیری از اجبارهای ذهنی و رفتارهای وسواسی می‌تواند نگرشی بسازد تا افراد مبتلا به OCD یاد بگیرند اگر به قوانین وسواس خود عمل نکنند، اتفاق بدی نخواهد افتاد.

طبق نتایج مطالعه‌ای که در سال 2015 انجام شده‌است، اجرای تکنیک ERP در کاهش علائم وسواس فکری- عملی بسیار موفق بوده است؛ اختلالی که پیش از این غیر قابل درمان تلقی می‌شد.

سخن پایانی

مواجهه درمانی می‌تواند به‌طور قابل‌توجهی علائم اضطراب فرد را کاهش داده، توانایی و تمایل او را برای رویارویی با موقعیت‌های نه‌چندان خوشایند افزایش داده و این بینش را که می‌تواند از عهده کارهای سخت بربیاید در او تقویت کند.

اگر ترسی در زندگی دارید یا با موقعیتی مواجهه شده‌اید که زندگی‌تان را با چالش روبه‌رو کرده است، تکنیک مواجهه درمانی می‌تواند گزینه‌ای مطلوب برای درمان باشد.

با اینکه ممکن است رویارویی با ترس‌هایتان دلهره‌آور به‌نظر برسد، اما باید بدانید درمانگر می‌تواند در این مسیر راهنمایی‌تان کند و شما را به ابزارهایی برای مقابله با اضطرابی که تجربه می‌کنید، مجهز کند.

این تکنیک می‌تواند برای کسانی که می‌خواهند بر اضطراب خود غلبه کنند و دوباره احساس بهتری در زندگی داشته باشند، شبیه به معجزه باشد.

از تجربه خودتان بگویید

آیا شما هم تا به حال ترسی غیر منطقی را تجربه کرده‌اید؟ آیا تلاش کرده‌اید از مواجهه درمانی یا روشی دیگر برای مقابله با آن ترس بهره ببرید؟ از تجربه خودتان در این زمینه برایمان بگویید.

تیم نویسندگان

دکتر مهدیه بهشادفر

• کانسیلر چیست و چگونه باید از آن استفاده کرد؟
• پرایمر: انواع، مزایا و نحوه استفاده از آن
• انواع ویتامین‌های گروه ب و نقش آن‌ها در سلامت بدن
• کک و مک چیست؟ با علت بروز و روش‌های درمان آن آشنا شوید