از یک کام دوکام، تا دیوید بکام!

درباره برنامه تلویزیونی «شروع خوب» 
امروزه دیگر مخاطب عادی رسانه، بویژه تلویزیون، توقع دارد این جعبه جادو به اطلاع‌رسانی، آموزش و آسیب‌شناسی روانی ـ اجتماعی و معضلاتی که در زندگی مردم وجود دارد نیز بپردازد و البته صاحب نظران رسانه ای، روان‌شناسان و جامعه شناسان نیز بر این مهم تاکید کرده‌اند، به طوری که یکی از کارکردهای مهم رسانه‌ای مثل تلویزیون را آموزش و اطلاع‌رسانی می‌دانند.
تحقیقات و تجربه نیز نشان داده تاثیر تلویزیون در تغییر یا تقویت یک رفتار بیش از ابزارهای آموزشی و رسانه‌های دیگر است. از جمله مسائلی که در همین خصوص و با قصد و نیت آسیب‌شناسی و اصلاح و بهبود الگوهای رفتاری صورت می‌گیرد، اعتیاد و پیامدهای آن است.

موضوع اعتیاد را در ساختار تلویزیونی می‌توان به 2 بخش عمده نمایشی و ترکیبی تقسیم کرد که در بخش اول ساخت فیلم و سریال‌هایی که به اعتیاد می‌پردازند قصه و داستان آن اثر را تشکیل می‌دهد و دوم، برنامه‌های اجتماعی، گفت‌وگو محور و ترکیبی که به شکل کارشناسی و علمی به اعتیاد و ابعاد و پیامدهای آن اشاره می‌کنند.
تعداد این برنامه‌ها بویژه در یک دهه اخیرکم نبوده است. در حال حاضر نیز انواع برنامه‌های ترکیبی درباره اعتیاد از شبکه‌های مختلف در حال پخش است که شاید یکی از بهترین نمونه‌های آن که توانسته نظر مخاطبان بخصوص افراد و خانواده‌های گرفتار با این معضل را جلب کند «شروع خوب» باشد؛ برنامه‌ای که رویکرد مثبت نگرانه خود را در عنوان برنامه نیز جاری کرده و می‌کوشد این معضل قدیمی را با روش و ساختاری جدید و متفاوت تجزیه و تحلیل کند و به تصویر بکشد. این برنامه که شب‌ها 30‌/‌22 روی آنتن شبکه 3 سیما می‌رود، ترکیبی است از حضور کارشناس، نمایش مستند و بیان سخنان فردی که اعتیاد و دردهای آن را لمس کرده است.

این ترکیب، ترکیبی جالب و کارآمد است، چرا که همزمان با بیان وقایع چگونگی گرایش آن فرد به اعتیاد، کارشناس برنامه به بررسی دلایل این عمل می‌پردازد و گفت‌وگویی همزمان با کارشناس و معتاد، ابعاد این وابستگی به مرگ خودآگاه جوانان را باز می‌کند.
این شیوه موجب شده برنامه از کلی گویی‌های بی‌فایده و انتزاعی دور شود و با تحلیل خود معتادان از گرفتاری خویش، هم جذابیت و تاثیر‌گذاری تربیتی آن را افزایش دهد و هم با مستندسازی از این مساله، میزان باورپذیری آن را تضمین کند.

رویکرد برنامه شروع خوب، علاوه براین‌که بر روان‌شناسی انسانگرا و مثبت‌اندیش بنا شده واجد این حقیقت است که در تعریف از معتاد به سویه بیمار بودن او توجه شده نه مجرم بودنش. بنا به این دو تعریف مختلف از اعتیاد، 2 تصویر متفاوت از شخص معتاد در ذهن مردم نقش می‌بندد که می‌توان شیوه مواجهه و چگونگی رفتار با آنها را تعیین کند. در شروع خوب با تعریف معتاد به عنوان یک بیمار تلاش می‌شود زمینه و انگیزه‌های لازم برای شروع جدی و ترک پایدار اتفاق بیفتد و از رفتارها و کنش‌های تحقیرآمیز و سرزنش‌کننده پرهیز کرده تا فرآیند درمان آسان شود.
مستندسازی و پخش تصاویر واقعی ازمعتادان و تجربیات تلخ آنها، عینیت بیشتری به برنامه و افزایش کارآمدی آن می‌دهد و احتمال تاثیر‌گذاری برنامه بر جامعه هدف را بیشتر می‌کند. نگاهی شفاف و عریان به اعتیاد شاید در منظر کلی کمی زشت و جسورانه به نظر برسد، اما با توجه به خطرات و پیامدهای منفی‌ای که این بلای خانمان‌سوز به همراه دارد، می‌تواند کارکردی بازدارنده داشته باشد و علاوه بر آسیب‌شناسی و تلاش برای حل این معضل، قابلیت هشداردهنده و پیشگیرانه هم داشته باشد و از گسترش اعتیاد در جامعه جلوگیری کند؛ هرچند باید دقت و درایت بیشتری درچگونگی نمایش این گزارش‌ها صورت بگیرد تا کارکردهای آموزشی و تربیتی، قربانی جذابیت‌های رسانه‌ای نشوند.

با این حال پخش تصاویری از مصاحبه‌های خیابانی و گفت‌وگو با معتادان بویژه زنان در میان برنامه و حرف‌های کارشناسی، زمینه جذب بیشتر مخاطب را فراهم می‌آورد تا برنامه را دنبال کند. شاید یکی از عواملی که باعث جذابیت این برنامه شده، این است که برخلاف دیگر برنامه‌هایی که با این تیپ و در مورد چنین موضوعی ساخته شده، به معضل اعتیاد بانوان و دختران هم توجه کرده و این شبهه را که اعتیاد تنها یک درد مردانه است، از میان برده است.
در چند قسمت از برنامه شروع خوب، صحنه‌های تکان‌دهنده و تلخی از اعتیاد زنان و جوانان و حرف‌های ناامیدکننده و مرگ زودهنگام این افراد با وجود داشتن شرایط عادی زندگی پخش شد؛ مثلا زنی که می‌گفت از یک پک به هروئین آغاز کرده و حالا گاه روزی یک گرم مصرف می‌کند یا جوانی که از دزدی اعضای خانواده‌اش برای تامین پول مواد سخن گفت و طنز تلخی بر زبان جاری کرد و با خستگی ملال‌آوری گفت: «از یک کام و دو کام شروع می‌شود و به دیوید بکام ختم می‌شود…ما همه فوتبالیست شده‌ایم!»

برنامه شروع خوب کوشیده با نگاهی علمی و مبتنی بر واقعیت‌های روان‌شناسی و جامعه‌شناختی، این معضل را با استفاده از ظرفیت‌های رسانه‌ای به تصویر بکشد و از این نظر شاید از برخی خط قرمزهای معمول و محافظه‌کارانه عبور کند.
همین جسارت و پرهیز از محافظه کاری‌های بی‌مورد موجب شده مخاطب به برنامه اعتماد داشته باشد و احساس کند این برنامه مبتنی بر واقعیت‌های اجتماعی پیش می‌رود و پایه‌های عقلانی ـ منطقی دارد نه صرفا برخی آموزه‌ها و جلوه‌های احساسی که ممکن است تاثیرگذار باشد، اما زودگذر و ناپایدار است.

یکی دیگر از تمهیدات خوب این برنامه ـ که اتفاقا با عنوان و رویکرد کلی آن نیز همخوانی و انطباق دارد ـ این است که صرفا افراد معتاد را نشان نمی‌دهد، بلکه انسان‌هایی که موفق شده‌اند خود را از دام اعتیاد برهانند و از آلودگی به مواد مخدر پاک کنند نیز به عنوان مهمان برنامه دعوت می‌شوند و چنین تمهیدی موجب ‌شده الگوهای مثبت در این زمینه به جامعه معرفی شوند و افراد گرفتار در بند اعتیاد نیز امیدوار باشند که می‌توانند خود را از اسارت این زندان نجات دهند.
شاید جالب‌ترین نکته این بحث و نمونه‌ای از انسان‌های موفق که توانستند اعتیاد را کنار بگذارند و بر آن فائق بیایند عباس امیر معافی، مجری برنامه است. عباس امیر معافی، مجری برنامه شروع خوب ـ که هر هفته از شبکه 3 سیما پخش می‌شود ـ جوان 28 ساله‌ای است که انواع و اقسام مواد مخدر را از زمان کودکی و نوجوانی‌ تجربه کرده و در حال حاضر درمان شده است.

او می‌گوید اگر یک ساختمان مواد هم جلویش بگذارند سراغش نمی‌رود، چون لذت‌های بزرگ‌تری را تجربه کرده است. وی چند سال پیش به سازمان ملل هم رفته و به عنوان یک جوان موفق در بازتوانی معرفی شده است. او پس از 10 سال مصرف، ترک اعتیاد کرده و درمان شده و عضو تیم ملی تیر و کمان هم شده بود. وی در زمان اعتیاد 52 کیلوگرم داشته و پس از درمان به 95 کیلوگرم رسیده است.
وی در 5 سالگی یواشکی ته سیگار پدرش را می‌کشیده، در 7 سالگی اولین نخ سیگار را خریده و کامل کشیده و در 9 سالگی به قول خودش زهر ماری خورده، در 11 سالگی اولین‌بار حشیش را تجربه کرده است، 12 سالگی شروع رسمی‌ اعتیادش بوده، از 12 سالگی تا 14 سالگی بی‌وقفه مواد مصرف می‌کرده، در 18 سالگی کاملا تغییر قیافه داده به‌گونه‌ای که به گفته خودش حتی دوستان معتادش هم دیگر قبولش نداشتند و از وی دوری می‌کردند و در 23 سالگی درمان کامل شده است. حالا او، هم تجربیات خود را در اختیارمردم می‌گذارد و هم این‌که در کمپ‌های ترک اعتیاد به کمک دیگران شتافته است.

این سبک و سیاق در یک برنامه تلویزیونی قطعا می‌تواند تاثیرگذارتر از الگوهای کلام محوری باشد که صرفا درباره عوامل مخرب اعتیاد سخن می‌گویند. برای مقابله رسانه با اعتیاد، این برنامه می‌تواند شروع خوبی باشد.