اختلال کم‌توجهی – بیش‌فعالی یا ADHD در کودکان و بزرگسالان

نسل‌های گذشته از وجود اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی (ADHD) به عنوان یک اختلال مزمن و همیشگی که دختران و پسران را به طور یکسان تحت تأثیر قرار می‌دهد، آگاه نبودند. غالباً تصور بر این بود که بیش فعالی یک اختلال زودگذر دوران کودکی در «پسرانِ بیش از حد فعال» است! برخی دیگر، پدران و مادران کودکان مبتلا به بیش‌فعالی را متهم به تربیت نادرست فرزندانشان می‌کردند. البته باورهای غلط در ارتباط با ADHD به همین چند مورد و صرفاً زمان گذشته محدود نمی‌شوند. خوشبختانه تحقیقات گسترده در سال‌های اخیر در زمینه این اختلال، نقش به‌سزایی در تغییر باور عمومی داشته است. برای آگاهی از نتایج تحقیقات علمی در مورد علل بروز بیش فعالی، علائم آن در کودکان و بزرگسالان و روش‌های درمانی موجود، در ادامه با ما همراه باشید.

اختلال بیش فعالی (ADHD) چیست؟

اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی (Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder) که در اصطلاح عام، به اختصار «بیش فعالی» نامیده می‌شود، بسیار ارثی و یکی از شایع‌ترین اختلالات تکاملی سیستم عصبی در دوران کودکی است. این اختلال، رفتار فرد را نسبت به آنچه عموماً طبیعی در نظر گرفته می‌شود، تغییر می‌دهد. افراد مبتلا به ADHD بی‌قرار به نظر می‌رسند و علاوه بر مشکل در حفظ تمرکز، در بسیاری از موارد از خود رفتارهای تکانشی نشان می‌دهند.

در دهه‌های اخیر، بررسی‌ها نشان داده‌اند که این اختلال در شمار قابل توجهی از افراد نه تنها تا زمان بلوغ متوقف نمی‌شود، بلکه علائم آن در بزرگسالی نیز ادامه می‌یابد.

اختلال بیش فعالی هم در دوران کودکی و هم در بزرگسالی، ممکن است با مشکلات جدی مانند سوء مصرف مواد، افسردگی، اضطراب و تصادفات همراه ‌شود. با این‌ حال، دوره و علائم این اختلال و بیماری‌های همراه آن ممکن است در گذر زمان دچار نوسان و تغییر شود. حتی درباره سن شروع این بیماری در دوران کودکی ابهام وجود دارد. اگرچه گفته می‌شود بیش فعالی حاصل زندگی مدرن بشر امروز است، اما اولین تشخیص ابتلا به این بیماری به اواخر قرن هجدهم میلادی برمی‌گردد.

چه کسانی ممکن است به ADHD مبتلا شوند؟

در گذشته که اطلاعات مختصصان در مورد اختلالات رفتاری بسیار محدودتر بود، اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی به عنوان یک بیماری شایع در پسربچه‌های بالای 6 سال تعریف می‌شد. همچنان نیز این اختلال در پسران بیشتر از دختران تشخیص داده می‌شود؛ چرا که دختران بیشتر علائم کم‌توجهی را نشان می‌دهند و رفتارهای مخرب که به شناسایی بهتر ADHD کمک می‌کنند، در آن‌ها کمتر دیده می‌شود. همین امر، در بسیاری از موارد، تشخیص بیش فعالی در دختران را حتی در دوره فعلی، با مشکل مواجه می‌کند.

علائم بیش فعالی

علائم کم‌توجهی-بیش‌فعالی را می‌توان به دو دسته مشکلات رفتاری تقسیم کرد:

• کم‌توجهی (مشکل در حفظ توجه و تمرکز)
• بیش فعالی و تکانش‌گری (impulsiveness)

بسیاری از افراد مبتلا به این اختلال، مشکلاتی دارند که در هر دو دسته بالا قرار می‌گیرند. البته ابتلا به فقط یک دسته از مشکلات رفتاری نیز چندان نادر نیست؛ برای مثال، نزدیک به 2 تا 3 نفر از هر 10 فرد مبتلا، در حفظ تمرکز و توجه مشکل دارند، اما علامتی از بیش فعالی یا تکانش‌گری از خود نشان نمی‌دهند. این نوع از اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی با عنوان اختلال نقص توجه (ADD) نیز شناخته می‌شود. البته اختلال نقص توجه علائم آشکار کمتری دارد و در برخی از موارد در افراد ناشناخته باقی می‌ماند.

علائم ADHD در کودکان و نوجوانان

علائم بیش فعالی در کودکان و نوجوانان به‌ خوبی تعریف شده است و تا پیش از سن 6 سالگی قابل تشخیص و ردیابی است. این علائم در بیش از یک موقعیت مانند خانه یا مدرسه اتفاق می‌افتند. کودکان ممکن است هر دو نوع علامت کم‌توجهی و همچنین بیش فعالی و تکانش‌گری را از خود نشان دهند یا ممکن است علائم مربوط به یک دسته را بروز دهند.

علائم اصلی نقص توجه

• کم‌توجهی (سخت‌بودن حفظ تمرکز و توجه)
• داشتن زمان توجه کوتاه و حواس‌پرتی‌های مکرر
• بروز اشتباهات ناشی از بی‌دقتی در موقعیت‌ها و موارد گوناگون مثل انجام تکالیف مدرسه
• فراموشکار شدن و گم کردن وسایل
• عدم توانایی در انجام دادن و ادامه دادن فعالیت‌های خسته‌کننده و زمان‌بر
• ناتوانی در گوش دادن یا اجرای دستورالعمل‌ها
• تغییر مداوم فعالیت و وظایف
• ناتوانی در سازمان‌دهی مسئولیت‌ها

علائم اصلی بیش فعالی و تکانش‌گری

• ناتوانی در آرام نشستن خصوصاً در محیط‌های آرام و ساکت
• بی‌قراری مداوم
• ناتوانی در حفظ تمرکز هنگام انجام دادن فعالیت‌ها
• فعالیت بدنی بیش از حد
• پرحرفی
• ناتوانی در صبر کردن خصوصاً در مواردی که باید نوبت را رعایت کنند
• بدون فکر عمل‌ کردن
• قطع‌ کردن مکالمات دیگران
• عدم احساس خطر یا عدم احتیاط کافی در موقعیت‌های خطرناک

این علائم می‌توانند سبب بروز مشکلات جدی در زندگی کودک مانند عدم موفقیت در مدرسه، ارتباطات اجتماعی ضعیف با سایر همسالان یا بزرگسالان و همچنین مشکلاتی در زمینه پیروی از قوانین و دستورالعمل‌ها شوند.

سایر اختلالاتی که همراه با ADHD در کودکان و نوجوانان بروز می‌یابند

برخی از کودکان مبتلا (اما نه همه آن‌ها) ممکن است در کنار اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی، علائمی از سایر اختلالات یا مشکلاتی مانند موارد زیر را تجربه کنند:

• اختلال اضطرابی: این اختلال سبب می‌شود فرد در اکثر مواقع نگران و عصبی باشد. همچنین این اختلال ممکن است علائم فیزیکی نیز داشته باشد؛ نظیر ضربان قلب بالا، تعریق و گیجی.
• اختلال نافرمانی مقابله‌جویانه (oppositional defiant disorder): این اختلال نوعی رفتار منفی و مخرب است که به طور خاص در رویارویی با افراد دارای قدرت مانند والدین و معلمان بروز پیدا می‌کند.
• اختلال سلوک (conduct disorder): این اختلال سبب می‌شود فرد تمایل زیادی به انجام دادن رفتارهای ضد اجتماعی مانند دزدی، دعوا و درگیری، خرابکاری و آسیب زدن به انسان‌ها و حیوانات داشته باشد.
• افسردگی: بروز مشکلات ناشی از افسردگی، می‌تواند تشخیص زودهنگام اختلال بیش‌فعالی را با چالش روبه‌رو کند.
• اختلال طیف اوتیسم: این اختلال بر تعاملات اجتماعی، ارتباطات، علایق و رفتارهای فرد اثر منفی دارد.
• کنش‌پریشی (Dyspraxia): اختلالی است که بر یکپارچه‌سازی حرکات فیزیکی اثر منفی می‌گذارد.
• صرع: اختلالی است که مغز را هدف قرار داده و به ظهور حملات و تشنج‌های مکرر منجر می‌شود.
• سندروم تورت (Tourette): نوعی اختلال سیستم عصبی است که با ترکیبی از تولید صداها و انجام حرکات غیر ارادی (تیک‌) همراه است.
• مشکلات یادگیری: خوانش‌پریشی (مشکل در خواندن) یا دیسلِکسیا یکی از رایج‌ترین مشکلات آموزشی در این اختلال است.
• مشکلات خواب: فرد مبتلا به ADHD، می‌تواند دچار اختلالات خواب نیز باشد. برای مثال فرد ممکن است در به خواب‌ رفتن هنگام شب مشکل داشته و الگوهای خواب او نامنظم باشد.

علائم ADHD در بزرگسالان

علائم اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی در بزرگسالان بسیار نامحسوس‌تر از علائم دوران کودکی است. تعریف و شناسایی علائم اختلال ADHD نیز در بزرگسالی دشوارتر است. علت اصلی این موضوع می‌تواند به خاطر کمبود مطالعات در زمینه بیش فعالی در این طیف سنی باشد.

به این دلیل که بیش فعالی یک اختلال تکاملی است، اعتقاد بر این است که اگر اولین علائم آن در دوران کودکی بروز نیابد، نمی‌تواند در بزرگسالی ایجاد شود. با این حال، علائم این اختلال در دوران کودکی و نوجوانی معمولاً تا بزرگسالی ادامه پیدا می‌کنند.

علائم نقص توجه، بیش فعالی و تکانش‌گری در بزرگسالان می‌تواند به شیوه‌ای متفاوت از کودکان بروز کند. برای مثال، با بالا رفتن سن، بیش فعالی در بزرگسالان کم‌رنگ‌تر می‌شود، در حالی که نقص توجه با افزایش فشار زندگی در دوران بزرگسالی همچنان به قوت خود باقی می‌ماند.

برخی از متخصصان فهرست زیر را به عنوان علائم مرتبط با این اختلال در بزرگسالان ارائه کرده‌اند:

• بی‌دقتی و کم‌توجهی به جزئیات
• تمایل به انجام‌ دادن کارها و فعالیت‌های جدید قبل از اتمام کار‌های قبلی
• مهارت‌های سازمانی ضعیف
• ناتوانی در تمرکز یا اولویت‌بندی
• گم‌کردن مداوم وسایل
• فراموشی
• بی‌قراری و عصبانیت
• مشکل در ساکت‌ ماندن و صحبت‌ نکردن خارج از نوبت
• بدون فکر و ناگهانی صحبت کردن و قطع‌کردن صحبت‌های دیگران
• نوسانات خلقی، تحریک‌پذیری و تندمزاجی
• ناتوانی در کنترل و مدیریت استرس
• بی‌صبری و کم‌حوصلگی شدید
• انجام دادن کارهای خطرناک و پر ریسک، بدون توجه به اینکه ایمنی خود یا دیگران به خطر می‌افتد؛ مانند رانندگی خطرناک

سایر اختلالاتی که همراه با ADHD در بزرگسالان بروز می‌یابند

همانند بیش فعالی در کودکان و نوجوانان، این اختلال در بزرگسالان می‌تواند با اختلالات و مشکلات دیگری همراه باشد. یکی از شایع‌ترین این مشکلات، افسردگی است. سایر اختلالاتی که ممکن است با بیش فعالی همراه باشند، شامل موارد زیر است:

• اختلالات شخصیتی: افراد مبتلا به این دسته از اختلالات، از نظر نحوه تفکر، درک، احساس یا ارتباط با دیگران، به طور بارزی با یک فرد معمولی فرق دارند.
• اختلال دوقطبی: اختلالی است که مستقیماً روی خلق فرد اثر دارد. به این شکل که فرد دائماً الگوهای نامنظم تغییر خلق، از خیلی خوب تا خیلی بد را از خود نشان می‌دهد.
• وسواس فکری-عملی (OCD): داشتن افکار و اعمال وسواس‌گونه ویژگی بارز وسواس فکری – عملی است. مانند وسواس شدید تمیزی، نیاز به تقارن در همه چیز، یا وسواس فکری شدید نسبت به از دست دادن قدرت کنترل.

مشکلات رفتاری مرتبط با اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی همچنین می‌توانند سبب بروز مشکلاتی در برقراری ارتباط با دیگران و تعاملات اجتماعی شوند.

دلایل ابتلا به ADHD

امروزه محققان در حال مطالعه روی علل بیش فعالی و عوامل خطر بروز آن هستند تا بتوانند راهکارهای بهتری را برای مدیریت و کاهش خطر ابتلا به این اختلال پیشنهاد دهند. اما دلایل و عوامل خطر بروز بیش فعالی هنوز ناشناخته است. با این حال مطالعات فعلی نشان می‌دهند ژنتیک نقش مهمی در بروز این اختلال دارد. طبق مطالعات علمی و بالینی، بین عوامل ژنتیکی و اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی ارتباطاتی وجود دارد. علاوه بر ژنتیک، محققان در حال بررسی سایر علل و عوامل خطر احتمالی، نظیر موارد زیر هستند:

• آسیب مغزی
• تماس با عوامل خطرزای محیطی (مانند سرب) در دوران بارداری یا در سنین کم
• مصرف الکل و تنباکو در دوران بارداری
• زایمان زودهنگام
• وزن کم نوزاد در زمان تولد

مطالعات انجام شده در این زمینه, هنوز هیچ‌کدام از دیدگاه‌های رایج درباره علل بروز بیش فعالی مانند خوردن بیش از حد مواد قندی، تماشای زیاد تلویزیون، روش نامناسب والدین در تربیت فرزندان یا عوامل اجتماعی و محیطی مانند فقر و مشکلات خانوادگی را تائید نکرده‌اند. البته عوامل بسیاری، از جمله نکات مطرح‌شده، بی‌اثر نیستند و ممکن است علائم را در برخی افراد تشدید کنند. با این حال، شواهد محکمی وجود ندارد که نشان دهد این موارد از علل اصلی بروز این اختلال به شمار می‌روند. در هر حال، امتحان کردن برخی موارد، مانند نحوه تغذیه، برای کنترل علائم بیش‌فعالی بی‌ضرر به نظر می‌رسد.

روش‌های تشخیص ADHD

تصمیم درباره اینکه یک کودک به اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی مبتلا است یا خیر، یک فرآیند چند مرحله‌ای است. این اختلال هیچ‌گونه تست تشخیصی اختصاصی ندارد. با این که معیارهای تشخیصی بیش فعالی در گذر زمان شکل کامل‌تری به خود گرفته است، اما ابزارهای ارزیابی آن اساساً ثابت باقی مانده است. اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی تا حد زیادی یک تشخیص بالینی باقی می‌ماند.

برای ارزیابی و تشخیص بیش فعالی توصیه‌ می‌شود موارد زیر انجام شود:

• گرفتن یک تاریخچه جامع از وقایع رخ‌ داده در دوران قبل از تولد، حین و بعد از آن و همچنین سابقه خانوادگی
• عملکرد فرد در مدرسه
• عوامل محیطی
• معاینه فیزیکی کامل و با جزئیات

درمان بیش فعالی

ADHD هم به کمک دارو درمانی و هم مراجعه به روان‌درمانگر مدیریت می‌شود. با این حال ترکیب این دو تکنیک معمولاً با نتایج بهتری همراه است.

دارو درمانی

برای درمان این اختلال از داروهای محرک روان (Psychostimulant) استفاده می‌شود. این داروها می‌توانند دسته‌ای از مواد شیمیایی مغز که کودک را از حفظ توجه و کنترل تکانه‌ها باز می‌دارند، متعادل کنند. همچنین در تحریک یا کمک به مغز برای تمرکز مؤثرند و ممکن است برای کاهش علائم اصلی ADHD استفاده شوند.

داروهای مصرفی برای اختلال کم‌توجهی – بیش‌فعالی عبارتند از:

• متیل فنیدات
• لیزدگزامفتامین
• دگزامفتامین
• اتوموکستین
• گوانفاسین

داروهای ذکرشده، درمان دائمی برای ADHD محسوب نمی‌شوند، اما به فرد مبتلا کمک می‌کنند رفتارهای تکانشی کمتری داشته و آرام‌تر باشد و بتواند مهارت‌های جدیدی یاد بگیرد و آن‌ها را تمرین کند.

برخی از این داروها را باید روزانه مصرف کرد و برخی دیگر کافی است تنها در روزهای خاص مانند روزهای مدرسه مصرف شوند. در بعضی مواقع، توصیه می‌شود وقفه‌های درمانی ایجاد شود تا ضرورت ادامه مصرف دارو مورد بررسی قرار گیرد.

عوارض جانبی رایج داروهای محرک روان ممکن است شامل موارد زیر باشد (اما تنها محدود به این موارد نیست):

• بی‌خوابی
• کاهش اشتها
• دردهای معده
• سردرد
• بی‌قراری
• فعال‌سازی برگشتی (زمانی که اثر محرک از بین می‌رود، رفتارهای بیش‌فعالی و تکانشی ممکن است برای مدت کوتاهی افزایش یابند)

نکته: بیشتر عوارض جانبی این داروها خفیف هستند و با استفاده منظم کاهش می‌یابند.

روان‌درمانی

استفاده از تکنیک‌های روان‌درمانی گوناگون می‌تواند مانند مصرف دارو، برای درمان اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی در کودکان، نوجوانان و بزرگسالان مفید باشد. این تکنیک‌ها برای درمان اختلالات همراه بیش فعالی مانند اختلال سلوک و اختلالات اضطرابی نیز مؤثر هستند.

از جمله تکنیک‌های روان‌درمانی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• آموزش‌روانی (Psychoeducation): در این تکنیک، بیمار و خانواده او در مورد چیستی بیماری، علائم، روش تشخیص و درمان آن، آموزش می‌بینند و آگاهی آنان افزایش می‌یابد. به این ترتیب نحوه همکاری بیمار با درمانگر بهبود یافته و نتایج بهتری حاصل می‌شود.
• رفتار درمانی: این تکنیک باعث بهتر شدن رفتار، بهبود خودکنترلی و افزایش عزت نفس کودک خواهد شد.
• ارائه برنامه‌های آموزشی و آموزش به والدین
• آموزش مهارت‌های اجتماعی
• رفتار درمانی شناختی

حفظ نظم در کودکان و بزرگسالان مبتلا به اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی

منظم بودن و حفظ آن، یک چالش بزرگ در افراد مبتلا به بیش فعالی محسوب می‌شود. نظم داشتن، به بهبود بسیاری از جنبه‌های زندگی فرد کمک می‌کند. در ادامه به نکاتی در زمینه حفظ نظم در کودکان و بزرگسالان مبتلا به بیش فعالی پرداخته‌ایم.

برای کودکان

والدین و معلمان می‌توانند به کودکان مبتلا به ADHD کمک کنند تا بتوانند منظم بوده و دستورالعمل‌ها را با استفاده از روش‌های زیر پیگیری کنند:

• داشتن روتین و برنامه ثابت. به کودک کمک کنید تا روتین ثابت خود را هر روز، از زمان بیدارشدن تا به رختخواب رفتن، دنبال کند؛ همچنین فعالیت‌های روتین دیگر مانند انجام تکلیف، فعالیت‌های داخل خانه و در فضای باز را در زمان معین انجام دهد. روتین را روی یخچال یا تابلوی اعلانات نصب کنید و تا جای ممکن، هرگونه تغییری در آن را ثبت کنید.
• سازمان‌دهی وسایل روزمره. کودک را همراهی کنید تا بیاموزد که جای مشخصی را به وسایلش (لباس، کیف‌ها و اسباب‌بازی‌ها) اختصاص دهد و هرکدام را پس از استفاده به محل قبلی‌شان بازگرداند.
• استفاده از نظم‌دهنده‌‌ها. استفاده از دفتر یادداشت تکالیف و جعبه‌های نظم‌دهنده کتاب‌های مدرسه، به کودک کمک می‌کند نظم ذهنی خود را بهتر حفظ کند تا تکالیفش را فراموش نکرده و کتاب‌های مورد نیاز را به همراه داشته باشد.
• ثبات و شفافیت. کودکان مبتلا به بیش فعالی به قواعدی ثابت نیاز دارند تا بتوانند به‌خوبی آن‌ها را یاد گرفته و پیگیری کنند.
• تعریف و تشویق. اگر کودک قوانین را رعایت کرد، تعریف و تشویق را فراموش نکنید. کودکان مبتلا به این اختلال معمولاً هدف انتقاد و توبیخ دیگران هستند. بنابراین، در صورت مشاهده رفتار مثبت در این کودکان، آن‌ها را تشویق کنید.

برای بزرگسالان

به کار گرفتن مواردی که در ادامه آمده است، به بزرگسالان مبتلا به ADHD کمک می‌کند زندگی خود را مدیریت کنند. یک روان‌درمانگر یا مشاور حرفه‌ای می‌تواند کمک کند تا فرد این موارد را در زندگی خود اجرا کند:

• به روتین روزانه خود پایبند باشد.
• از کارها و فعالیت‌هایی که باید انجام دهد لیست تهیه کند.
• برای برنامه‌ریزی رویدادها و قرارهای خود از یک تقویم استفاده کند.
• از یادداشت‌های یادآور استفاده کند.
• برای کلیدها، صورت‌حساب‌ها و اسناد خود محل مخصوصی را درنظر بگیرد.
• سعی کند کارهای خود را به بخش‌های کوچک‌تر و قابل کنترل‌تر تقسیم کند تا پس از انجام هر بخش، احساس رضایت و موفقیت داشته باشد.

بیش فعالی و اوتیسم

ADHD و اوتیسم ممکن است از نظر علائم شبیه به هم باشند. کودکان مبتلا به هر دو اختلال در حفظ تمرکز مشکل دارند.

کودکان مبتلا به اوتیسم نیز رفتارهای تکانشی دارند و در برقراری ارتباط، عملکرد ضعیفی دارند. علاوه بر این، در انجام‌ دادن تکالیف مدرسه و تعاملات اجتماعی با مشکل روبه‌رو هستند.

اگرچه بیش فعالی و اوتیسم علائم مشابه بسیاری دارند اما دو اختلال کاملاً متفاوت هستند.

اختلالات طیف اوتیسم گروهی از اختلالات تکاملی هستند که روی مهارت‌های زبانی، رفتار، تعاملات اجتماعی و توانایی یادگیری افراد اثر منفی دارند. در حالی که، اختلال کم‌توجهی- بیش‌فعالی اختلال شایعی است که می‌تواند روی چگونگی تمرکز فرد، آرام ماندن یا فکرکردن قبل از عمل، اثر منفی داشته باشد.

سخن پایانی

امروزه با تغییر سبک زندگی، بیش فعالی به یک مشکل شایع تبدیل شده است. اگرچه عوامل ژنتیکی نقش قابل توجهی در بروز علائم ADHD دارند، داشتن سبک زندگی و رژیم غذایی سالم می‌تواند در کنترل این علائم بسیار مفید باشد. در صورت ابتلای فرزندتان به بیش فعالی، تشخیص زودتر، شانس تحت کنترل درآوردن آن را افزایش می‌دهد. بنابراین، از تلاش مأیوس نشوید و نگذارید مشکلات به موانعی بزرگ در مسیر زندگی و موفقیت شما یا کودکتان تبدیل شوند.

از تجربه خودتان بگویید

آیا شما در اطرافیان خود، کودک، نوجوان یا فرد بزرگسالی را دیده‌اید که نشانه‌های ADHD را از خود بروز دهد؟ شما برای کمک به این فرد، چه توصیه‌ای به او یا خانواده‌اش کرده‌اید؟ اگر تاکنون در اطراف خود فردی را مشاهده کرده‌اید که به بیش فعالی مبتلا است، از تجربه‌هایی که در ارتباط با او داشته‌اید، برایمان بگویید. پرسش‌های خود در این زمینه را نیز می‌توانید مطرح نمایید تا پاسخگوی شما باشیم.